(ı) - Ülkede 10 milyon civarında işçi gittikçe ortalama ücrete dönüşen asgari ücretle çalışıyor
Cumhuriyet, milyonlarca emekçinin kilitlendiği, asgari ücret hakkında merak edilen her şeyi yazıyor.
TARİHÇE VE EVRENSEL KURALLARI
Milyonlarca emekçi, aralık sonuna kadar belirlenecek gelecek yılın asgari ücret pazarlığının sonucuna kilitlendi. Geçtiğimiz günlerde DİSK tarafından yayımlanan Salgın Günlerinde Asgari Ücret Araştırmasını hazırlayan öğretim üyesi Doç. Dr. Aziz Çelik ile DİSKAR uzmanları Denizbeyazbulut ve Zeynep Kandaz gazetemiz için bu yazı dizisini kaleme aldı. Bu ayın ağırlıklı gündemi olan asgari ücret, yasal bakımdan işçilere ödenebilecek en düşük seviyeyi tanımlıyor.
Asgari ücret, evrensel kabul görmüş temel sosyal insan haklarından biri. Çeşitli uluslararası sözleşme ve antlaşmalar asgari ücret hakkını güvence altına almıştır. 19. yüzyılın sonlarında uygulama örnekleri görülen asgari ücret, yüz yıldır evrensel olarak kabul edilmiş bir hak. Asgari ücreti uygulayan ilk ülke 1894’te Yeni Zelanda oldu. Ardından 1896’da Avustralya’nın Victoria Eyaleti’nde ve 1909’da İngiltere’de asgari ücret uygulamasını görüyoruz.
Asgari ücret ABD’de 1900’lerin başlarında gündeme geldi ve eyalet düzeyinde kadın ve çocuklar için asgari ücret uygulamaları söz konusu oldu. Ancak ABD Yüksek Mahkemesi 1923’te asgari ücreti ABD Anayasası’na aykırı buldu ve iptal etti. 1938’de Roosevelt döneminde federal asgari ücret sistemi kabul edildi ve ABD Yüksek Mahkemesi 1941’de asgari ücreti anayasaya uygun buldu. 1 Ekim 1917’de Sovyet Devrimi’nin ikinci günü yayımlanan hükümet kararnamesi ile 8 saatlik işgünü ve asgari ücret kabul edildi.
Türkiye asgari ücret uygulamasını 1936 İş Kanunu ile kabul etti. 2. Dünya Savaşı’ndan sonra yeni bağımsızlığını kazanan Hindistan ve Pakistan gibi ülkeler asgari ücret uygulaması başlattı. Ulusal düzeyde kapsayıcı asgari ücret uygulamaları ilk olarak Hollanda (1960), Fransa (1970) ve İspanya’da (1980) ortaya çıktı.
Asgari ücret, Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) 1919’daki kuruluşundan bu yana önemli hedeflerinden biri oldu. ILO’nun kuruluşunda “her çalışana ülkesinin ve zamanın koşullarına göre makul bir yaşamı sürdürebilmesi için uygun bir ücret ödenmelidir” ilkesine yer verilmişti.
SOSYAL ŞARTA ÇEKİNCE
ILO 1928’de, 26 sayılı Asgari Ücretin Belirlenme Yöntemleri Sözleşmesi’ni kabul etti. Türkiye 26 sayılı Sözleşme’yi 1973 yılında onayladı. ILO 1970 yılında, 131 sayılı Asgari Ücret Tespit Sözleşmesi’ni kabul etti.
131 sayılı Sözleşmeye göre, asgari ücretin tespitinde işçilerin ve ailelerinin ihtiyaçları, ülkedeki genel ücret seviyesi, hayat pahalılığı, sosyal güvenlik yardımları ve diğer sosyal grupların göreli yaşama standartları dikkate alınmalıdır.
Türkiye 131 sayılı ILO Sözleşmesi’ni henüz onaylamadı. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nde “Çalışan herkesin, kendisine ve ailesine insanlık onuruna yaraşır bir yaşam sağlayan ve gerektiğinde her türlü sosyal koruma yolları ile de desteklenen adil ve elverişli bir ücrete hakkı vardır” ilkesine yer verilmektedir.
Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı ise ‘‘Tüm çalışanların, kendileri ve ailelerine iyi bir yaşam düzeyi sağlamak için yeterli adil bir ücret alma hakkı vardır’’ hükmünü içermektedir. Türkiye, tarafı olduğu Avrupa Sosyal Şartı’nın ve Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı’nın bu hükmüne anlaşılmaz bir biçimde çekince koymuş ve onay dışı bırakmıştır.
Asgari ücretin tespitinde dünyada farklı yöntemler kullanılıyor. Ülkelerin çoğunda yasal-zorunlu bir asgari ücret sistemi varken, başta İskandinav ülkeleri olmak üzere kimi ülkelerde asgari ücrete ilişkin yasal zorunlu bir sistem yok. Bu ülkelerde asgari ücret ulusal veya sektörel düzeyde toplu iş sözleşmeleriyle belirleniyor.
ILO tahminlerine göre asgari ücret uygulaması olan ülkelerin yüzde 90’ında yasal-zorunlu bir asgari ücret mekanizması varken, yüzde 10’unda asgari ücret düzeyi toplu iş sözleşmeleriyle belirleniyor.
Bu ülkeler genellikle İskandinav ülkeleri. Asgari ücretin toplu iş sözleşmeleriyle belirlendiği sistemlerde teşmil (toplu iş sözleşmesinin sendika üyesi olmayan işçilere ve işyerlerine yaygınlaştırılması) yoluyla sendika üyesi olmayanlar da kapsama alınıyor.
1) Asgari ücretin belirlenmesinde dünyada üç temel yöntem uygulanıyor. Asgari ücretin doğrudan hükümet tarafından belirlenmesi,
2) Asgari ücretin hükümet ve sosyal taraflar arasında müzakere veya danışma yoluyla belirlenmesi,
3) Asgari ücretin ulusal veya sektörel toplu pazarlık yoluyla belirlenmesi
Asgari ücret ABD, Brezilya, Hollanda, Lüksemburg, Malta, İspanya, Yeni Zelanda ve Yunanistan’da hükümet tarafından tespit ediliyor. ABD’de federal düzeyde ve eyalet düzeyinde asgari ücret tespiti yapılıyor.
TÜRKİYE’DEKİ GELİŞİM
Türkiye’de asgari ücret, 3008 sayılı ve 1936 tarihli İş Kanunu ile erken Cumhuriyet döneminde mevzuatımıza girdi. 3008 sayılı İş Yasası’nın 32. maddesi “İktisat vekâletince teklif edilecek işlerde işçi ücretlerinin en aşağı hadleri bir nizamname ile tespit edilir” hükmünü içeriyordu. Ancak bu nizamname (yönetmelik) bir türlü çıkarılmadı. 25 Ocak 1950 tarihinde İş Kanunu’nda yapılan bir değişiklikle asgari ücret tespit yetkisi mahalli komisyonlara bırakıldı.
1967’de kabul edilen 931 sayılı İş Kanunu ile mahalli komisyonlardan vazgeçildi ve merkezi bir komisyon oluşturuldu. Bu komisyon asgari ücreti altı bölge esasına göre belirledi. 1475 sayılı İş Yasası’nda yer alan hükümlere göre asgari ücret merkezi bir asgari ücret komisyonu tarafında ülke çapında belirlenmeye başlandı. 1972 yılı asgari ücreti dört bölge esasına göre tespit edildi.
1974 yılında bölgelere göre asgari ücret uygulamasından vazgeçilerek ulusal ölçekli tek bir asgari ücret tespit edildi. Ancak 1974-1989 arasında asgari ücret sanayi ve hizmetler ile tarım ve ormancılık için ayrı ayrı belirlendi.
1989 yılında bu uygulamadan da vazgeçilerek asgari ücret ulusal düzeyde tek tip olarak saptanmaya başlandı. Öte yandan 1974 yılından başlayarak 16 yaş altı ve üstü için ayrı olarak saptanan asgari ücret 2014 yılından itibaren yaş ayrımı olmaksızın ulusal düzeyde ve bütün sektörler için tek tip belirlenmeye başlandı.
SAPTAMA, KÜRESEL NORMLARA AYKIRI
4857 sayılı İş Kanunu’nun 39. maddesine göre iş sözleşmesi ile çalışan ve İş Kanunu kapsamında olan veya olmayan her türlü işçinin ekonomik ve sosyal durumlarının düzenlenmesi için ücretlerin asgari sınırları, en geç iki yılda bir Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca (yeni adıyla Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı) Asgari Ücret Tespit Komisyonu aracılığı ile belirlenir. Asgari ücret bölge ayrımı olmaksızın ulusal düzeyde, yaş ve sektör ayırımı yapmaksızın Asgari Ücret Tespit Komisyonu tarafından tek tip olarak saptanıyor.
Komisyon kararları kesindir ve Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girer. Komisyonun toplanma ve çalışma şekli ile asgari ücretlerin tespiti sırasında uygulanacak esaslar Asgari Ücret Tespit Yönetmeliği ile belirlenmiş durumda.
Asgari Ücret Tespit Yönetmeliği’ne göre asgari ücret: “işçilere normal bir çalışma günü karşılığı ödenen ve işçinin gıda, konut, giyim, sağlık, ulaşım ve kültür gibi zorunlu ihtiyaçlarını günün fiyatları üzerinden asgari düzeyde karşılamaya yetecek ücreti’’ şeklinde tanımlanıyor.
Uluslararası normlara göre işçinin sadece kendisinin değil, ailesinin de (hanehalkının) asgari ücret tespitinde hesaba katılması gerekir. Yönetmelikteki tanımda işçinin ailesi asgari ücretin dışında bırakılmış. Dolayısıyla Türkiye’deki asgari ücret tespit yöntemi uluslararası standartlarla uyumsuzdur.
ÜCRET KOMİSYONU DEMOKRATİK DEĞİL
Türkiye’de asgari ücret üç taraflı bir mekanizma olan Asgari Ücret Tespit Komisyonu tarafından belirleniyor. Komisyonda beş hükümet, beş işveren ve beş işçi temsilcisi yer alıyor. İşçi ve işveren temsilcileri en çok üyeye sahip üst işçi ve işveren örgütleri tarafından (işçi temsilcilerini Türk-İş ve işveren temsilcilerini ise TİSK) saptanıyor.
Asgari Ücret Tespit Komisyonu’nun yapısı günümüze kadar hep iş kanunları ile saptandı. Asgari ücret iş kanunları ile düzenlendiği için, bunu saptayacak komisyonun da İş Kanunu içinde yer alması kanun yapma tekniği ve yasama kalitesi açısından gereklidir. Ancak 2018’de sessiz sedasız bir biçimde Asgari Ücret Tespit Komisyonu ile ilgili önemli bir değişiklik yapıldı.
İŞÇİ 14 KEZ İTİRAZ ETTİ
2000 ve 2009 yıllarında işçi kesimi iki kez komisyon toplantılarına, 2019 yılında ise oylamaya katılmadı. 2000 ve 2009 yıllarında işçi kesimi iki kez komisyon toplantılarına katılmamıştır. 2019 yılında ise işçi kesimi oylamaya katılmadı. İşverenler ise sadece iki kez asgari ücret miktarına itiraz etti.
İşveren kanadının 2000 yılından bu yana sadece 2 kez, buna karşılık işçi kanadının ise 14 kez asgari ücrete itiraz etmesi, asgari ücret tespit sürecinin kimin lehine işlediği konusunda oldukça açıklayıcı. Bu tablo asgari ücretin işçi tarafının görüşleri dikkate alınmadan saptandığının en büyük kanıtı.
KOMİSYON DA CUMHURBAŞKANLIĞI’NA BAĞLANDI
Asgari Ücret Tespit Komisyonu 10 Temmuz 2018’de yayımlanan 1 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi (CBK) ile İş Kanunu’ndan çıkarılarak Cumhurbaşkanlığı teşkilat yapısı içine alındı. 1 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi’nin 522. maddesinin (f) bendi ile Asgari Ücret Tespit Komisyonu, Cumhurbaşkanlığı teşkilat yapısı içindeki idari kurul, konsey ve komisyonlar arasına alındı.
Böylece komisyon doğrudan Cumhurbaşkanlığı’na bağlanmış oldu. Bilindiği gibi Asgari Ücret Tespit Komisyonu 4857 sayılı İş Kanunu’nda açıkça düzenlenmişti ve bu nedenle konunun CBK ile düzenlenmesi anayasanın 104. maddesine göre mümkün değildi.
Komisyonun Cumhurbaşkanlığı’na bağlanmasında dolambaçlı bir yol izlendi. Önce 2 Temmuz 2018 tarih ve 700 sayılı KHK’nin 145. maddesi ile Asgari Ücret Tespit Komisyonu’na ilişkin İş Kanunu’nun 39. maddesinin ikinci fıkrası yürürlükten kaldırıldı ve ardından komisyon 1 sayılı CBK ile düzenlendi.
TEK YETKİLİ
Komisyonun neden İş Kanunu sistematiği dışına çıkarıldığına ilişkin bir gerekçe kamuoyu ile paylaşılmadı. Bu konuda komisyonun işçi ve işveren taraflarının görüşü alınmadı. Asgari Ücret Tespit Komisyonu’nun Cumhurbaşkanlığı teşkilatı içine alınması Cumhurbaşkanı’nın tek başına komisyonun yapısını değiştirmesine olanak tanımaktadır. Komisyon, İş Kanunu kapsamında kalsaydı değişiklikler, TBMM tarafından kanunla yapılabilecekti. Oysa şimdi Komisyon’un yapısı Cumhurbaşkanı tarafından tek başına değiştirilebilecektir.
Asgari Ücret Tespit Komisyonu kararları oyçokluğu ile alınmakta ve kesin nitelik taşımaktadır. Komisyon kararlarına itiraz mümkün değildir. Dolayısıyla hükümet ve işveren tarafı aynı doğrultuda oy kullandığında işçi tarafı azınlıkta kalmaktadır. 2000-2019 arasında 20 kez yapılan asgari ücret görüşmelerinin sadece dördünde taraflar arasında uzlaşma sağlandı.
İşçi tarafı 14 kez saptanan asgari ücrete itiraz ederken bu yıllara ilişkin asgari ücret düzeyi hükümet ve işveren tarafının işbirliği ile saptandı. Türkiye’de asgari ücret sosyal diyalog mekanizması ve taraflar arasında uzlaşma yoluyla değil hükümet-işveren blokunun çoğunluk kararıyla saptanıyor.
***
(ıı) - Asgari ücretin dünyadaki pek çok ülkeye göre yüksek olduğu iddiası doğru değil.
Türkiye, Avrupa Birliği ülkeleri arasında nüfusuna oranla asgari ücretle çalışanların en yoğun olduğu ülke konumunda. Ancak alınan ücretlere bakıldığında yaman bir çelişki kendisini gösteriyor: Kapsamı geniş, miktarı düşük.
Asgari ücret ve civarında ücretlerle çalışanların çokluğu o ülke için asgari ücreti çok daha önemli hale getiriyor. Türkiye, Avrupa Birliği ülkeleri içinde en düşük asgari ücrete sahip ülkelerden biri olmanın yanında, asgari ücretle çalışanların oranının en yüksek olduğu ülke konumunda.
Bu durum Türkiye’de asgari ücretin etkisini AB ülkelerine göre çok daha yaşamsal hale getiriyor. Eurofound verilerine göre 2017’de Avrupa Birliği üyesi ülkelerde asgari ücretin yüzde 10 altı ve yüzde 10 fazlası düzeyinde bir ücretle çalışanların oranı ortalama yüzde 9 düzeyinde.
Türkiye’de ise asgari ücretin yüzde 10 fazlası ve altında ücretle çalışanların oranı yüzde 57’dir. Böylece Türkiye’deki asgari ücretlilerin oranının AB ortalamasının 6 katından fazla olduğu görülüyor. Asgari ücret civarında ücret alanların oranının AB ülkeleriyle karşılaştırıldığında Türkiye’ye göre oldukça düşük olduğu görülüyor.
Asgari ücret civarında ücret alanların oranı Hollanda, Danimarka, Belçika ile İsveç’te yüzde 3 iken Avusturya, Yunanistan ile Çekya’da yüzde 4 ve İspanya, Slovenya, Almanya ile Finlandiya’da yüzde 5’tir. AB ülkeleri arasında asgari ücretlilerin en yoğun olarak yaşadığı üç ülke ise yüzde 21 ile Romanya ve yüzde 20 ile Macaristan ve Portekiz’dir.
AVRUPA’DA DİPTE
Asgari ücret konusunda ileri sürülen iddialardan biri Türkiye’de asgari ücretin dünyadaki pek çok ülkeye göre yüksek olduğu yönünde. Ancak bu değerlendirmeler Türkiye’nin asgari ücret gerçeğini yansıtmıyor. 2010-2020 arası asgari ücretin yıllık ortama değişimine bakıldığında Türkiye’nin Avrupa ülkeleri içinde en düşük asgari ücrete sahip dördüncü ülke oduğu görülüyor.
Türkiye’den daha düşük asgari ücrete sahip ülkeler Sırbistan, Bulgaristan ve Arnavutluk’tur. 2020 yılında AB ülkeleri içinde en yüksek asgari ücret aylık 2.142 Avro ile Lüksemburg’a ait. Asgari ücret İrlanda’da 1.707, Hollanda’da 1.680, Belçika’da 1.626, Almanya’da 1.584, İngiltere’de 1.583 ve Fransa’da 1.539 Avro’dur. İspanya 1.108 Avro asgari ücrete sahipken, Yunanistan 758, Portekiz 741, Polonya 583, Macaristan 452 ve Romanya 461 Avro asgari ücrete sahiptir.
Böylece Türkiye’deki asgari ücret sadece Yunanistan, Portekiz ve İspanya gibi Avrupa Birliği’nin Güney ülkelerinden değil, Polonya, Romanya ve Macaristan gibi Doğu Avrupa ülkelerinden de düşük. 2010-2020 asgari ücretleri dikkate alındığında bu yıllar arasında asgari ücret yıllık ortalama olarak İspanya’da yüzde 4.1, İngiltere’de yüzde 3.1, ABD’de yüzde 0.9 ve Slovenya’da yüzde 2.5 oranında arttı. Böylece 2010’da Türkiye’den daha düşük asgari ücrete sahip ülkeler 2020 yılında Türkiye’den çok daha yüksek asgari ücrete ulaştı.
2010’da Türkiye’den düşük asgari ücrete sahip 12 ülke varken, 2020’de bu sayı 3’e düştü. Türkiye’de asgari ücret Avrupa ülkelerine göre diptedir. Ayrıca kasım ve aralık ayındaki güncel kur dikkate alındığında Türkiye’deki asgari ücretin Arnavutluk hariç Avrupa’daki en düşük asgari ücret olduğu açık.
CUMHURBAŞKANI MAAŞINA GÖRE DE EN DÜŞÜK ÜLKE
Bir ülkedeki en yüksek siyasal/idari görev başkanlık, cumhurbaşkanlığı veya başbakanlıktır. Bu nedenle hükümetin saptanmasında belirleyici olduğu en az ücret ile üst düzey hükümet yetkililerinin ücret/maaş arasındaki oran son derece anlamlıdır. Aylık cumhurbaşkanı veya başbakan maaşının en yüksek olduğu ülke 30.757 Avro ile ABD’dir. ABD’de asgari ücret ise 2020 yılı 2. döneminde aylık 1.122 Avro’dur.
Bu durumda ABD’de cumhurbaşkanı/başbakan maaşı asgari ücretin 27,4 katı olmaktadır. Almanya, Çekya, Macaristan, Belçika, Slovakya, Estonya ve Letonya’da cumhurbaşkanı/başbakan maaşları asgari ücretin 16,2 ile 10 katı arasındadır. İrlanda, Polonya ve Slovenya’da ise cumhurbaşkanı/başbakan maaşları ile asgari ücret arasındaki fark 6 katın altında.
Türkiye, cumhurbaşkanı maaşı ile asgari ücretin arasındaki farkın en fazla olduğu ülkedir. Türkiye’de aylık cumhurbaşkanı maaşı 11.570 Avro iken aylık asgari ücret 383 Avro’dur. Türkiye’de cumhurbaşkanı, asgari ücretin 30.2 katı daha fazla ücret elde ediyor.
3 MİLYON ÇALIŞAN ASGARİ ÜCRETTEN MAHRUM
Türkiye’de milyonlarca işçi asgari geçim için yetersiz olan asgari ücrete mahkûmken, milyonlarca işçi de asgari ücretten mahrumdur, asgari ücret dahi alamamaktadır. Giderek artan bir biçimde daha çok emekçi asgari ücrete yakın ücretlerle çalışır hale geliyor. Ülke çapında asgari ücretlileşme süreci hızlanıyor. Öte yandan yasal hakları olmasına rağmen milyonlarca işçi asgari ücretin altında, hatta yarısının bile altında çalışıyor.
Türkiye’de ücret, maaş ve yevmiye ile çalışanların toplamı 19 milyon 536 bin civarındadır. TÜİK mikro verilerinde son ay içinde ücretlilerin esas işten elde ettikleri toplam net nakdi gelirleri de yer alıyor. Aylık ele geçen net gelire, dönemsel olarak elde edilen ikramiye, prim vb. gelirlerden aya düşen miktar dahil ediliyor. Türkiye’de ücretle çalışanların yüzde 17’si yaklaşık 3,3 milyon çalışan asgari ücretin altında bir ücretle çalışıyor.
Asgari ücretin yarısından daha az ücretle çalışanlar ise 1 milyona yakın. Asgari ücret ve altında bir ücretle yaşamını sürdürmek zorunda olan işçilerin sayısı 7,5 milyon (işçi ve memurların yüzde 38,3’ü) civarında. TÜİK Hanehalkı İşgücü Araştırması, 2018 yıllık verileri, ücret düzeylerine göre işçi sayısı ve oranları DİSKAR tarafından TÜİK mikro verisinden yararlanılarak hesaplanan veriler tüm ücretli, maaşlı ve yevmiyelileri kapsıyor.
Bunlara göre, asgari ücret civarında ücret alanlar da dahil edildiğinde (asgari ücretin altı ve yüzde 20 fazlası arası) 9.7 milyon işçi, bütün ücretli çalışanların yüzde 50’ye yakını asgari ücret civarı ve altında bir ücretle yaşamını sürdürüyor. Tüm ücretli çalışanların yüzde 64’ü ise (12.5 milyon) asgari ücretin altı ile asgari ücretin bir buçuk katı arasında bir ücret elde ediyor. 19.5 milyon işçi ve memurun 15,3 milyonu (yüzde 78,2) ise asgari ücretin altı ile en çok asgari ücretin iki katı arasında bir ücrete çalıştırılıyor.
Asgari ücret tablosunun özel sektörde daha da kötüleştiği görülüyor. Türkiye’de 2018 itibarıyla özel sektörde çalışanların toplamı 15 milyon 174 bin. Asgari ücret altında çalışanların neredeyse tamamı beklendiği gibi özel sektörde yer alıyor. 3 milyon 335 bin olan asgari ücretin altında çalışanların 3.3 milyonu özel sektörde çalışıyor. Başka bir deyişle, özel sektör işçilerinin yüzde 21.7’si asgari ücrete erişemiyor.
Özel sektör işçisinin yarısı asgari ücret ve altında ücretlerle çalışıyor. Özel sektörde asgari ücret ve altında ücretle çalışanların oranı yüzde 49 ve asgari ücret civarında (komşuluğunda) çalışanların oranı yüzde 62’dir. 9,5 milyona yakın özel sektör işçisi asgari ücretin yüzde 20’si ve altında ücretlerle çalışıyor.
KADIN EŞİT DEĞİL
Kadınların genel ücret ortalamasının altında ve erkeklerden daha düşük ücretlerle çalıştırıldıkları biliniyor. 5 asgari ücrete ilişkin veriler bu eşitsizliği daha çarpıcı biçimde ortaya koyuyor. Asgari ücretin altında ücret alanların oranı genelde yüzde 17 iken kadınlarda bu oran yüzde 25’i aşıyor.
Asgari ücret ve altında ücret alanların oranı ise genelde yüzde 38 iken, kadınlarda yüzde 49’a yükseliyor. Yandaki grafiklerdeki ayrıntılar TÜİK Hanehalkı İşgücü Araştırması, 2018 yıllık verileri. Ücret düzeylerine göre kadın işçi ve ücretli sayısı ve oranları DİSK-AR tarafından TÜİK mikro verisinden yararlanılarak hesaplandı. Veriler ücretli, maaşlı ve yevmiyeli kadınları kapsıyor.
Bu verilere göre kadınların yarısı asgari ücret ve daha altında ücretlerle çalışıyor. 5.9 milyon kadının yüzde 59.2’si asgari ücretin altı ile asgari ücretin yüzde 20 fazlası ücretler arasında çalışıyor. Asgari ücretin yarısından az bir ücretle çalışanların oranı ise genelde yüzde 4.9 iken kadınlarda bu oran yüzde 8’e yaklaşıyor. Özel sektörde çalışan 4,4 milyondan fazla kadın çok daha büyük bir ücret eşitsizliği ile yüz yüzedir.
Özel sektörde asgari ücret altında çalışma genel olarak yüzde 21.7 iken, özel sektördeki kadın işçilerin yüzde 32.5’i asgari ücret altında ücretlerle çalıştırılıyor. Özel sektördeki kadın işçilerin yüzde 9.3’ü ise asgari ücretin yarısının da altında ücretle çalışmaya zorlanıyor.
Özel sektörde asgari ücretin altı ile asgari ücretin yüzde 20 fazlası arasında çalışmak zorunda kalan kadın işçilerin oranı ise yüzde 76. Özel sektörde her dört kadından üçü asgari ücret civarında ve asgari ücret altında ücretle çalışıyor. Özel sektörde asgari ücretin yüzde 50 fazlası ve altında ücret alan kadınların sayısı ise 3.8 milyon civarında.
***
(ııı) - Asgari ücret kişi başı milli gelire göre yüzde 42 eridi. Asgari ücretli, AKP iktidarı döneminde 15 Cumhuriyet altını kaybetti.
Özellikle 80 darbesi ile başlayan kayıplar ve AKP iktidarı ile zirve yapan gelirdeki erimeye ülkedeki vergi sisteminin adaletsizliği de eklenince, asgari ücretli kaçınılmaz bir yoksullaşma ile karşı karşıya kaldı. Yılın 122 günü vergiler için çalışan asgari ücretlinin, milli gelire göre kaybı yüzde 40’ı aştı.
Asgari ücret ile ortalama ücretler arasındaki makas daralmaya devam ediyor. TÜİK Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması 2006-2019 sonuçlarına göre hesaplanan aylık ortalama ücret ve maaş geliri ile asgari ücret arasındaki makas giderek kapanıyor. Ortalama ücretler asgari ücrete yaklaşmaya devam ediyor. 2006 yılında aylık hanehalkı ferdi ücret ve maaş geliri asgari ücretin yaklaşık 2 katı iken, 2019’da ortalama ücret ve maaş geliri asgari ücretin 1.41 katına geriledi. 2006 yılında asgari ücret ortalama ücretin yüzde 50’ler seviyesinde iken 2019’da yüzde 71 seviyesine çıktı. Ortalama ücretler asgari ücretten daha az arttı ve giderek daha fazla işçi asgari ücrete yakın düzeylerde ücretlerle çalışmak zorunda kaldı.
ÜCRETE DE DARBE
Asgari ücretin kişi başına gelire oranı 24 Ocak kararları ve 12 Eylül darbesi ile birlikte hızla düşmeye başladı. Asgari ücretin kişi başına milli gelire oranı 1980’de sert bir düşüşle yüzde 55’e geriledi. Bir diğer ifadeyle asgari ücret kişi başına gelirin yüzde 45 altında gerçekleşti. Asgari ücretin milli gelir karşısındaki erimesi ANAP hükümetleri (1983-1991) döneminde de devam etti. Asgari ücret 1988 yılında kişi başına milli gelirin yüzde 49.9’una geriledi. Bahar eylemleri ve artan işçi hareketlerinin etkisiyle asgari ücret 1991 ve 1992 yıllarında bir yükseliş yaşadı. 12 Eylül 1980’den bugüne asgari ücretin kişi başına milli gelire göre en yüksek olduğu dönemler 1991-1993 arası yıllardır. 1998 yılında ise asgari ücret milli gelir karşısında en düşük düzeye (yüzde 42.3) geriledi. Asgari ücret AKP döneminde kişi başına milli gelire göre en düşük düzeylerde (yüzde 49-60 bandında) seyretti. 1978’de kişi başına milli gelirin yüzde 3.4 üzerinde olan asgari ücret aradan geçen 42 yılda kişi başına gelirin yüzde 42 altına düştü. Kuşkusuz bu durumun en önemli sebebi işçi sınıfının örgütlülüğünün ve toplusözleşme kapsamının yaygın olmasıydı. Bu gerilemenin anlamı asgari ücretle çalışanların göreli olarak yoksullaşmasıdır. Öte yandan asgari ücretle çalışanların oranının artması nedeniyle bu durum genel olarak ücret artışlarının da kişi başına milli gelir artışının çok altında kaldığını göstermektedir. Eğer asgari ücret kişi başına GSYH’ye paralel olarak artsaydı brüt asgari ücretin 2020 yılında 4.995 TL olması gerekirdi. Oysa aynı dönemde asgari ücret 2.943 TL olarak uygulandı.
KAYIPLAR ARTTI
Asgari ücret sadece döviz karşısında değil altın karşısında da dramatik ölçüde değer kaybetti. Merkez Bankası’nın yıllık ortalama Cumhuriyet altını fiyatlarına göre, 2003 yılında asgari ücretin yıllık tutarı ile 25 altın alınabilirken 2020’de yıllık net asgari ücretle sadece 10 Cumhuriyet altını alınabilmektedir. Asgari ücretten yapılan vergi ve diğer kesintiler asgari ücretin niteliği ile bağdaşmayacak kadar yüksektir. Brüt asgari ücretin dolaylı-dolaysız vergi ve diğer kesintileri dikkate aldığımızda işçinin eline brüt asgari ücretin sadece yüzde 66.6’sı net harcanabilir ücret olarak geçiyor. Brüt asgari ücretin yüzde 33.4’ü (983 TL) vergi ve diğer kesintilere gidiyor.
GELİR VERGİSİ KESİLİYOR
Brüt asgari ücret üzerinden 412.02 TL SGK işçi primi, 29.43 TL işsizlik sigortası primi ve 22.34 TL damga vergisi kesiliyor. Örneğin asgari ücretli bir işçi yılda 268.08 TL damga vergisi veriyor. 220.7 TL asgari geçim indirimi düşüldüğünde işçiden yapılan gelir vergisi kesintisi 154.5 TL olmaktadır. Brüt asgari ücretten yapılan doğrudan kesinti toplamı 618 TL’dir. Böylece AGİ dahil işçinin eline geçen net harcanabilir ücret 1.960 TL olmaktadır. Ancak AGİ, asgari ücretin bir parçası değildir. Geçmişteki vergi iadesi uygulaması kaldırıldığında getirilen bir uygulamadır. Geçmişte nasıl vergi iadesi asgari ücretin bir parçası değil ise bugün de AGİ asgari ücretin bir parçası olarak kabul edilemez. Ek olarak ödenmesi gerekir. İşçinin eline bu doğrudan kesintilerden sonra geçen miktardan ise en az 364 TL dolaylı vergi (tüketim vergileri, KDV, ÖTV vb.) kesilmektedir. Böylece doğrudan ve dolaylı vergiler ile prim kesintilerinin toplamı 982 TL olmaktadır. Bu kesinti toplamının brüt asgari ücrete oranı yüzde 33.4’tür. Bu durumda asgari ücretli bir işçi 365 günlük bir yılın 122 günü vergi ve kesintiler için çalışmış oluyor. Asgari ücretin toplam maliyetini dikkate aldığımızda ise vergi ve kesinti yükü daha da yükseliyor. Asgari ücretin vergi ve kesinti yükünü 2020 asgari ücreti üzerinden örnekleyelim. 2020 yılı için brüt asgari ücret 2.943 TL’dir. İşveren brüt asgari ücret üzerinden işçiler adına toplam 515 TL SGK ve işsizlik sigortası primi yatırmaktadır. Böylece asgari ücretin toplam maliyeti 3.458 TL olmaktadır. (Devlet işverenlere işçiler adına yatırdıkları bu sigorta payı için yüzde 5 indirim yapmaktadır. Aynı indirim işçilerin sigorta prim payı için uygulanmıyor.) İşverenler asgari ücreti 3.458 TL olarak kabul etmekte ve sendikalarla yürüttükleri pazarlıklarda asgari ücretin maliyetini esas almakta. Asgari ücretin toplam maliyetini esas aldığımızda ise kesinti toplamı 1.497 TL’ye çıkmakta. Tüm dolaylı-dolaysız vergi ve diğer kesintilerin asgari ücret maliyetine oranı ise yüzde 43.3 olmaktadır. Bu durumda asgari ücretin toplam maliyetinden hesap edersek, asgari ücretli bir işçi 365 günlük bir yılın 158 günü vergi ve diğer kesintiler için çalışmış olmaktadır.
DAHA ÇOK VERGİ ÖDÜYOR
Asgari ücretliden ve düşük gelirli işçilerden alınan vergi miktarı ilk vergi dilimi tarifesi düşük tutularak artırıldı. Bu nedenle asgari ücretliler yılın ikinci yarısında ikinci vergi dilimine girmeye başladılar. Oysa 2002 ve 2003 yıllarında ilk vergi dilimi tarifesi asgari ücretin 15-16 katı idi. AKP iktidarında vergi dilimi tarifeleri asgari ücret ve milli gelir artışından daha az artırıldı. Böylece 2020 yılında ilk vergi dilimi asgari ücretin 7.5 katına geriledi. İlk vergi dilimi tarifesi asgari ücret artışına paralel artsaydı şu anda 22.00 TL değil yaklaşık 44.000 TL olmalıydı. 2002 yılında gelir vergisi tarifesi brüt asgari ücretin 15 katı iken, günümüzde 7.5 katının altına indi. Böylece çalışanlar daha çok vergi ödemek zorunda kaldı. Vergi dilimlerine uygulanan tarifesinin sınırlı tutulması düşük ücretlilerden daha fazla vergi alınmasının yolunu açıyor.
AGİ, ÜCRETİN PARÇASI DEĞİL
Net asgari ücretin tutarı konusunda uzun zamandır bir karmaşa yaşanıyor. Bilindiği gibi 2008 yılına kadar ücretliler için vergi iadesi uygulaması söz konusuydu. Ücretliler belirli temel harcamaları için topladıkları fatura ve fişler karşılığında devletten vergi iadesi almaktaydı. Ancak vergi iadesi ücretin bir parçası değildi. Devlet tarafından yapılan bir ödemeydi. 1 Ocak 2008’de vergi iadesi uygulaması kaldırıldı ve bunun yerine Asgari Geçim İndirimi (AGİ) uygulaması başlatıldı. AGİ, işçinin medeni durum ve çocuk sayısına bağlı olarak farklılaşıyor. AGİ’nin dahil edilmesiyle net asgari ücret olduğundan yüksek gösterilmeye başlandı. Oysa AGİ işveren tarafından ödenmiyor ve ücret değil. Net asgari ücret işveren tarafından işçiye ödenen miktardır. AGİ ise devlet tarafından sağlanan bir destektir. 2020 itibarıyla AGİ hariç net asgari ücret 2.324 TL değil aslında 2.103,97 TL’dir. İşveren tarafından işçiye ödenen net asgari ücret budur. Diğeri bütçeden sağlanan kamusal bir destektir. AGİ’nin asgari ücret içinde gösterilmesi sonucunda asgari ücretin işverene maliyeti düşmektedir. 2008’de AGİ’nin asgari ücrete dahil edilmesiyle asgari ücret artışının sağlıklı olarak saptanması zorlaşmıştır. Çünkü daha önce vergi iadesi ücrete dahil edilmezken 2008 sonrası onun benzeri bir devlet desteği olan AGİ asgari ücrete eklenmeye başladı. Böylece iki ayrı asgari ücret serisi ortaya çıkmış oldu. Bu durum asgari ücretin görünenden fazla arttığı yanılgısına yol açtı.
Doç.Dr. Aziz Çelik / Cumhuriyet
KAYNAKLAR
Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, Asgari ücret istatistikleri.
Alfonso Arpaia, Pedro Cardoso, Aron Kiss Kristine Van Herck ve Anneleen Vandeplas (2017), Statutory Minimum Wages in the EU: Institutional Settings and Macroeconomic Implications, IZA – Institute of Labor Economics http://ftp.iza.org/pp124.pdf BİSAM, Açlık Yoksulluk Sınırı Araştırması, 17 Kasım 2020. http://www.birlesikmetalis.org/index.php/tr/guncel/basinaciklamasi/1599-bisam-10-20
British Library, “Timeline of the Russian Revolution” https://www.bl.uk/russian-revolution/articles/timeline-of-the-russian-revolution
Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı, https://www.iletisim.gov.tr/turkce/haberler/detay/cumhurbaskani-erdogan-mecliste-gazetecilerin-gundemeiliskin-sorularini-yanitladi2810
Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı, 2021 Yıllık Program.
Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı, 2021-2023 Orta Vadeli Program.
Cumhurbaşkanlığı Strateji Bütçe Başkanlığı, Türkiye Ekonomisinde Haftalık Gelişmeler ve Genel Görünüm, 20 Kasım 2020. https://www.sbb.gov.tr/wpcontent/uploads/2020/11/Turkiye_Ekonomisinde_Haftalik_Gelismeler_ve_Genel_Gorunum-20112020.pdf
Çelik Aziz, “Pandemide geçim derdi ne olacak?” BirGün, 23 Kasım 2020.
DİSK-AR, Asgari Ücret Gerçeği 2019 Raporu, İstanbul: 2019
DİSK-AR, Covid-19 İşçileri Nasıl Etkiledi? 8 Temmuz 2020. http://arastirma.disk.org.tr/?p=515
DİSK-AR, Türkiye’de Kadın İşçi Gerçeği, 7 Mart 2018. http://arastirma.disk.org.tr/wp-content/uploads/2020/08/8-mart-kadın-işçi-gerçeği-1.pdf DİSK-AR, Türkiye’de Ücret ve Gelirlerde Cinsiyet Uçu- rumu Araştırması, 18 Eylül 2020. http://arastir- ma.disk.org.tr/?p=4149
Eurofound (2020), Industrial relations: Minimum wa- ges in 2020: Annual review, Minimum wages in the EU series, Publications Office of the Europe- an Union.
Eurostat, Minimum wage statistics, 2020. https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=File:Minimum_wages,_July_2010_and_
July_2020_(EUR_per_month_and_%25).png Gelir İdaresi Başkanlığı, Vergi Dilimi verileri, 2020.
Hazine ve Maliye Bakanlığı, BUMKO verileri, 2010-2020.
IG, Pay Check, https://www.ig.com/uk/forex/rese- arch/pay-check#/salary
ILO (2016), Minimum Wage Policy Guide.
ILO (2017), Minimum Wage Policy Guide.
Koray M., Çelik A. (2007), Avrupa Birliği ve Türkiye’de Sosyal Diyalog, İstanbul: Belediye-İş Yayınları. Milliyet, 6 Kasım 2020.
TCMB, Yıllık ABD Doları Döviz Kuru, 2008-2020.
TCMB, Yıllık Ortalama Cumhuriyet Altını Fiyatları, 2003-2020.
Trading Economics, China Minimum Monthly Wa- ges. https://tradingeconomics.com/china/mini- mum-wages TÜİK, Dönemsel Gayrisafi Yurt İçi Hasıla, III. Çeyrek: Temmuz- Eylül- 2020, 30 Kasım 2020. TÜİK, Dönemsel Hesaplar İstatistikleri, 2020.
TÜİK, Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması, 2019.
TÜİK, Hanehalkı İşgücü Araştırması, 2018.
TÜİK, Hanehalkı İşgücü Araştırması mikro veri seti, 2018.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder