İtibardan tasarruf olmaz denetimden olur -Deniz İpek-
Hükümetin tasarruf paketi, milletin israftan, şatafattan kusar hale geldiği bir ortamda ‘Bak bunlara son veriyoruz’ imajı Türkiye Futbol Federasyonunun 600-700 kişilik yandaş seyirci grubuyla Almanya’da futbol şampiyonasında gitmesiyle sarsılmıştı; Erdoğan’ın “konvoy geçidi” ile itibarını da yitirdi. Tasarruf paketinde faturanın halka çıkması gündemdeyken, günde 6 işçinin iş cinayetinde öldüğü ülkede Erdoğan hükümeti ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının işçi sağlığı ve güvenliği alanındaki denetim görevlerine bakalım.
SEÇİM VARSA DENETİM YOK
İş teftişi; çalışma süreleri, ücretler, iş sağlığı ve güvenliği, işçilerin refahı, çocuk ve gençlerin çalıştırılması, kayıt dışılık, işsizlik, istihdam ve işgücü piyasası uygulamaları gibi çalışma şartlarına ve ortamına ilişkin tüm mevzuat hükümlerinin uygulanmasıyla ilgili olarak araştırma, inceleme ve denetlemeyi de kapsayan, devlet adına gerçekleştirilen teftiş faaliyetleri ile mevzuat ve verilen diğer teftiş faaliyetlerini kapsar. Teftiş görevi, 4857 sayılı İş Kanunu ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu uyarınca, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlı, teftiş ve denetlemeye yetkili iş müfettişleri tarafından yerine getiriliyor. 2024 yılı itibarıyla görevde olan iş müfettişi ve yardımcısı sayısı binin altında. 2023’te iş sağlığı ve güvenliğine yönelik iş yeri teftişleri, genel seçimler sonrasına haziran ayına bırakılmıştı. Çalışma Bakanlığı Aralık 2023’ten itibaren de 31 Mart 2024 yerel seçimlerine kadar iş sağlığı ve güvenliği yönünden teftiş yapmadı.
İSTANBUL’DA DENETİM ORANI YÜZDE 3
2022 yılında SGK verilerinde 953 meslek hastalığı ve meslek hastalıkları sonucu 8 ölüm tespit edildi. ILO normlarında, iş kazalarında bir ölüme karşın meslek hastalığından 6 ölüm olduğu kabul ediliyor. Buna göre Türkiye’de yıllık bin 500 iş cinayetine karşılık 9 bin meslek hastalığı tespiti gerekiyor. İşçi sınıfının başkenti denebilecek İstanbul aynı zamanda iş cinayetlerinin de en çok olduğu illerden. İstanbul Rehberlik ve Teftiş Grup başkanlığı tarafından 164 bin 559 işçinin çalıştığı 540 işyerinde İSG yönünden denetimler yapılmış. Bu rakam, SGK 2023 verilerine göre İstanbul’da çalışan 5 milyon işçinin sadece yüzde 3’üne denk geliyor.
ÇIRAK VE STAJYERLERİN BİNDE BİRİ DENETLENMİŞ
Rehberlik ve Teftiş Başkanlığının tüm ülke genelinde iş sağlığı ve güvenliği yönünden denetlediği işyerlerinde çalışan çırak ve stajyer sayısı 6 bin 761. MESEM’lerle birlikte sayısı 1,5 milyonun üzerinde olduğu ifade edilen, kayıt dışı ve mevsimlik çalışan çocuk işçileri katılırsa yaz aylarında sayısı 5 milyonu bulan çocuk işçilerin sadece binde 1,4’ü iş sağlığı ve güvenliği yönünden denetlenmiş. İş sağlığı ve güvenliği yönünden yürütülen 1.898 program dışı teftişte; 385 işyeri için toplam 30 milyon 779 bin 332 TL idari para cezası uygulanması istenmiş ve 27 işyerinde işin durdurulmasına karar verilmiş. İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü tarafından Kişisel Koruyucu Donanımların (KKD) piyasa gözetimi ve denetimine ilişkin 745 denetim gerçekleştirilmiş, 223 uygunsuz/güvensiz bulunan KKD tespit edilmiş ve 4 milyon 300 bin TL ceza kesilmiş.
DENETİM BÜTÇESİ BAKANLIK BÜTÇESİNİN BİNDE 2,5’İ
2023 yılında Rehberlik ve Teftiş Başkanlığına Çalışma Bakanlığı bütçesinden ayrılan bütçe payı bakanlığın tüm bütçesinin binde 2,5’ine tekabül ediyor. Yine 2023 yılında Bakanlık bütçesinden mevsimsel tarımda çocuk işçiliğinin önlenmesi için ayrılan bütçe miktarı 41 milyon TL. Tamamı kullanılan bu para nereye harcandı diye sormak farz; çünkü 2023 yılında en az 54 çocuk iş cinayetinde hayatını kaybetti. MESEM’ler sermayenin ucuz emek rezervlerini doldurmanın dışında doğrudan patronlara finansman desteğinin de bir aracı oldu. 2024 yılında bedavaya çalıştırılan öğrenci-işçiler için patronlara 1 milyar 698 milyon TL ödenirken, son üç yılda MESEM programlarına aktarılan kamu kaynağı 15 milyar liraya yaklaştı. Öte yandan, 6111 ve 7103 No’lu teşvik şartlarının zorlaşması üzerine patronların yeni finansman arayışında ‘ustalık telafi programı’ öne çıktı. 2023 yılında programa başvuran patron sayısı 1 milyonu geçti. Başvuru üzerinden hesaplandığında aylık ödeme yaklaşık 4,2 milyar lirayı buluyor.
TÜM İŞ YERLERİNİN SADECE BİNDE 4’Ü DENETLENDİ
İktidar kamu kaynakları üzerinden patronlara ekonomik olarak her türlü kolaylığı sağlarken hem bütçede hem de tasarruf paketinde yükün büyük bölümünü bir kez daha ücretli emeğin sırtına yıkıyor. İşçiler, kamu emekçileri ve emekliler tasarruf bahanesiyle sefalet koşullarına mahkûm edilirken, Çalışma Bakanlığına ayrılan bütçe de iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılan denetim sayıları da ortada. 2023 yılında 2 milyon 179 bin 123 işyerinden sadece 8 bin 591’i, yani her bin iş yerinden sadece 4’ü denetlenmiş. Yine 2023’te 16 milyon 406 bin 420 sigortalıdan sadece 1 milyon 386 bin 587 kişi, yani çalışanların sadece yüzde 8,46’sı müfettişle muhatap olan bir işyerinde çalışmış.
/././
Tasarruf gösterisinin siyasal baskı boyutu -Yücel Demirer-
KHK ile kamu görevimden ihraç edilmeden önce, dönemin yeni türedi bir kamu kurumuna iki günlük bir seçme-değerlendirme görevi için davet edilen akademisyen yakınım evimde konuğum olmuştu. İlk mesai gününün sonunda evde akşam yemeği sırasında birbirimize günümüzün nasıl geçtiğini anlatırken aradan geçen uzun yıllara rağmen hala aklımdan çıkmayan bir detay paylaştı. Öğle vakti geldiğinde şehrin pahalılığı ile bilinen bir lokantasında ağırlandığından söz etti. Bundan daha da önemlisi, öğle yemeği için binadan ayrılırken onunla ve yaptığı işle hiç ilgisi olmayan 10’a yakın kişinin yemek grubuna katıldığını, o pahalı restoranda yemek yendikten sonra kuruma dönüldüğünü ve gruba sadece yemek aşamasında katılanları bir daha görmediğini anlattı.
***
Mehmet Şimşek liderliğinde hazırlanan, “Kamuda Tasarruf ve Verimlilik Paketi” adı altında açıklanan tasarruf önlemleri sekiz ana başlıkta toplanıyor. Paket ile yeni araç, bina, mobilya ve demirbaş alımının üç yıl süreyle durdurulmasının, personel servislerinin kaldırılmasının, deprem ve zorunlu harcamalar hariç mal ve hizmetler ile yatırım ödeneklerinde kesintiye gidilmesinin, yönetim kurulu üyelik ödemelerine üst sınır getirilmesinin, kamu kurumlarına emekli olan personel sayısı kadar alım yapılabilmesinin, üç yıl süreyle yeni araç satın alma ve kiralama yapılmamasının, enerji verimliliğinin artırılmasının, uluslararası toplantılar ve milli bayramlar hariç gezi, kokteyl ve yemek daveti düzenlenmesine son verilmesinin, eşantiyon türü hediye dağıtımının yasaklanmasının, haberleşme ve iletişim giderlerinde kısıtlamaya gidilmesinin, arşivlerin elektronik ortama taşınmasının, elektronik tebligat sistemlerinin kullanılmasının hedeflendiği söyleniyor.
Ülke ekonomisinin eşine rastlanmamış bir krizde olduğu dönemde tasarruf programının neden bu kadar geç açıklandığı, paketin layıkıyla uygulanması durumunda ne kadar tasarruf hedeflendiğinin bilinmemesi eleştiri konusu oldu. Siyasetçiler ve yorumcular paketin örtülü bir IMF programı olduğunu, muhalif belediyelerin hızını kesmeyi hedeflediğini, kamu özel işbirliği projeleriyle ve yolsuzluğun temel kaynağı olan Kamu İhale Yasasıyla ilgili bir adım atılmadığını, başta Varlık Fonu olmak üzere Hazine’ye paralel kurum ve uygulamalara son verilme niyetinin söz konusu olmadığını, Cumhurbaşkanı’na çok yüksek tutarda ödenek sağlama yetkisine dokunulmadığını, Sayıştay denetiminden kolayca kaçılmasının önüne geçilmediğini ve bu nedenle şeffaf olmayan yöntemlerle harcama yapma uygulamasına son verilme ihtimalinin çok düşük olduğunu ifade etti. Paketin göstermelik, yaptırım boyutu eksik ve gevşemeye açık olduğu, bu paketteki herhangi bir tedbirden kalıcı, bütçeye deva olacak sonuç çıkma ihtimali olmadığı yazıldı.
Geçtiğimiz pazar günü Evrensel’in bu konuda hazırladığı kapsamlı dosyada yer alan değerlendirmelerde, TBMM’ye sunulan tasarruf paketinin sermayeyi nasıl kayırdığı, müteahhide yönelik teşviklere dokunmadığı vurgulandı. Vergi paketi ile bir arada değerlendirildiğinde “tasarruf önlemleri”nin talebi kısarak enflasyonu düşürmekten çok, ücretlerin ortalama seviyesini geriletme odaklı olduğunun altı çizildi.
Algı yönetimi eksenli bir gösteri niteliği taşıyan “tasarruf paketi”, yazının başlangıcında aktardığım anıyı aklıma getirmesi yanında, hayal bile edemeyeceğimiz hırsızlık yöntemlerine karşı hazırlıklı olmamız gerekliliğini de gösterdi. Makam arabası sayısı, lojmanların keyfi kullanımı ve benzeri örneklerde olduğu gibi buzdağının görünen kısmındaki yağma örneklerine takılıp kalmak yerine bütüncül bir bakış açısının gerekli olduğu ortaya çıktı.
***
İtalyan faşizminin 1922-1925 yılları arasındaki erken dönemi, tasarruf ve kemer sıkma uygulamaları üzerinden nasıl baskıcı politikaların geliştirildiğine ilişkin zihin açıcı bir kesittir. Bu dönem, mutfağında Maffeo Pantaleoni, Luigi Einaudi, Alberto De Stefani ve Umberto Ricci gibi akademisyen, gazeteci, danışman ve siyasetçi olarak faaliyet göstermiş ekonomistlerin bulunduğu tasarruf önlemleri ile toplumsal baskı arasındaki ilişkiyi gözler önüne seriyor. Bu dönemde faşist tasarruf politikaları Birinci Büyük Paylaşım Savaşı sonrasındaki altüst oluş sürecinde demokratikleşme arzusunun önüne dikilen en önemli setlerden biri oluyor. 1920’ler İtalya’sında yaşananlar, ekonominin asla saf ve nötr bir bilgi kaynağı olmayıp, bir iktidar alanı olduğunu açık bir biçimde gösteriyor. Daha da önemlisi ekonomi alanının nasıl siyasetteki baskıcı uygulamaları “rasyonel” göstermeye yaradığına ışık tutuyor.
Birinci Dünya Savaşı müttefik ülkeler için büyük bir sosyo-politik öneme sahipti ve İtalya'da refah devletinin gelişimini teşvik etmişti. Bu savaş sonrasında İtalya’da güçlü bir demokratikleşme süreci başladı. Savaşın etkileri, devletin ekonomik durumu düzeltmek için yeni ve aktif bir rol üstlenmesine neden oldu. İşçiler ve köylüler arasında mücadelenin yükseldiği Biennio Rosso (İki Kızıl Yıl) döneminde işçi örgütlenmeleri güçlendi, işsizlere yönelik destek artırıldı ve hatta işsizlik sigortası yasalaştı. Yoksul ailelere ve savaş yetimlerine aylık bağlandı. Şubat 1919'da hükümet günde sekiz saatlik çalışma yasasını kabul etti ve aynı sonbaharda asgari ücret uygulamasına geçildi. Nominal ve reel ücretler keskin bir şekilde yükselişe geçti.
Ekim 1922'de kurulan Mussolini'nin ilk kabinesi ile demokratikleşme eğilimi durdu. Kemer sıkma politikası yol gösterici ilke haline geldi ve zor kazanılmış sosyal reformlar iptal edilmeye başlandı. Mussolini, 16 Kasım 1922 tarihinde Parlamento'da yaptığı ilk konuşmada birincil ekonomik hedefinin bütçeyi dengelemek olduğunu ifade etti. Faşist iktidarını kurmadan önce ılımlı ve liberal kamuoyuna kendisini ekonominin kurtarıcısı olarak sunarak onları ikna etti. Dönemin İtalyan basınının çoğunluğu Mussolini'yi bütçeyi yeniden dengeleme yeteneğine sahip tek kişi olarak tasvir ediyordu.
3 Aralık 1922'de yazılan bir kraliyet kararnamesi ile ekonomide “tam yetki” faşistlere devredildi. "Tam yetki dönemi" (periodo dei pieni poteri) olarak bilinen bu kesitte kemer sıkma önlemlerini uygulamak için yönetime sınırsız yetki verildi. "Hiçbir şey için hiçbir şey" sloganıyla bilinen vergi reformları ve harcama kesintileri ile açılan alanda sadece ekonomi yeniden düzenlenmekle kalmadı İtalyan faşizmi payandalandı. Mussolini İtalyasındaki ‘tam yetki dönemi’, kemer sıkma politikaları ile faşist baskıların normalleştirilmesi arasındaki süreklilik ilişkisinin en yalın örneklerinden birisi olarak hatırlanıyor.
***
Ülkemizde yığınların açlık koşulları içinde uygulanan ekonomi politikaları, farklı zaman ve yerlerdeki deneyimler hatırlanarak dikkatle izlenmeli. Mücadele için stratejiler oluşturulurken, öncelikle teknokratik kılıflar arkasına gizlenen faşizm teşhir edilmeli.
/././
Astana’dan Washington’a kavga sertleşiyor -Mustafa Yalçıner-
Geçen yüzyılın ortasına gelinirken dünya yaman bir kavgaya tutuşmuştu. Emperyalistler arasında kapışma olarak başlayan savaş, Hitler Almanya’sının sosyalist SSCB’ye saldırmasıyla antifaşist savaşa dönüşmüş; ABD, İngiltere, Fransa faşist saldırgan karşısında Stalin Rusya’sıyla ittifak yapmaktan kaçınamamıştı. Stalingrad’dan başlayarak faşist orduları kovalayıp Almanya kapılarına dayanan SSCB’nin ilerleyişinin önünü kesmek üzere, batıda ikinci cephe açmayı yıllarca geciktiren emperyalistlerin önde geleni olan ABD, Japonya’ya attığı atom bombasıyla halklara gözdağı vermişti. Bomba, zaten yenilmiş faşist mihverden çok dünya halklarını hedef almıştı.
1945’te sonuna gelinen, 60 milyon ölüme neden olan ikinci büyük savaştı. İlki aynı yüzyılın başında patlamıştı. Şimdi dişinden tırnağına kadar silahlanmış olmakla yetinmeyip silaha hâlâ yılda trilyon doları aşkın harcama yapan emperyalistler dünyayı yeni bir savaş belasına sürüklüyor. Üstelik bu kez sosyalist bir ülkeden de yoksunuz.
1945’te sadece ABD nükleer silaha sahipti. Şimdi Pakistan’la İsrail ve K. Kore’ye varana dek birçok ülke nükleer güç durumunda. ABD ile çoktan kapitalist emperyalist bir ülkeye dönüşen Rusya’nın nükleer cephaneliği ise binlerce tek ve çok-başlıklı bombadan oluşuyor.
Geçen yüzyılın son on yılına gelinirken Amerikan emperyalizmiyle dişe diş çekişen modern revizyonizmin egemenliğindeki sosyal emperyalist SSCB çökmüş ve kısa bir süre ABD dünyanın görünür tek egemeni olarak kalmıştı. Avrupalı ve Japon emperyalistler onunla boy ölçüşebilecek kapasitede değildi ve “alttan almak” zorunda kalıyor, güç toplamaya çalışıyorlardı. AB bu amaçla oluştu.
Ancak kapitalizm hiçbir zaman eşit ve dengeli bir gelişmenin zemini olmadı. Ne tekelleşmiş şirketler ne sektörler ne de ülkeler eşit hızlarla gelişiyordu. Gelişme eşitsiz ve sıçramalıydı. Örnekse; cep telefonunun ilk markaları olan Ericsson ve ardından Nokia’nın şimdi sektörde adları bile geçmiyor! Sadece kalaycılık gibi eski zanaatlar değil, örneğin yazılı basın gibi koca sektörler müzelik olma sürecinde.
Geçen yüzyılın ilk yarısının yarı-sömürgesi Çin, 1949’daki kurtuluşunun ardından girdiği ikircikli kapitalist kalkınma yolunda “Cüce” Deng’le ikirciklenmesine son vermesinin ardından milenyumla birlikte atağa kalktı. Küçük burjuva kısıtları “aştı”, kapılarını yabancı sermayeye açtı. Yakın geçmişi köylülük olan ucuz işgücü kaynağıyla önce dış pazarlara yönelik bir “dünya atölyesi” oldu. Avrupa ve ABD’nin otomotiv tekelleri örneğin kendi ülkelerinden çok Asya pazarına yönelik olarak Çin’deki fabrikalarında üretti. Çinli ve batılı şirketler ortak yatırımlara gittiler. Bu süreçte iç pazarı da genişleyen Çin geniş bir “orta tabaka”ya sahip oldu. 2000’lerin ikinci on yılına gelinirken batılı emperyalistlerin “katkısıyla” artık tüm dünyaya yayılan bir Çin’le yüzleşilir oldu. Her yıl yüzde 10 civarında büyüyen sanayisiyle geçen yüzyılın başlarında emperyalistleşen kapitalist ülkelere meydan okur hale geldi. Çin artık sadece Asya’da değil, L. Amerika dahil tüm kıtalarda rakiplerinin önünde. Tümünden çok doğrudan ve ortak sermaye yatırımı var. Tümünden büyük dış ticaret hacmine sahip. Verdiği borç ve kredi tüm emperyalist rakiplerini geride bıraktı. Şimdiden yüz milyarlarca dolar yatırdığı 2013’te başlattığı “Kuşak Yol Projesi”yle dünyanın fethine çıktı.
Başlıca rakibi, hâlâ en güçlü emperyalist ülke olan ABD şüphesiz. Ve ilk “dur bakalım!” diyen de o oldu. ABD, 5-6 yıldır “ticaret savaşları” açarak başlattığı hızla gelen ve böyle giderse kendisini her alanda geride bırakacak olan Çin’in önünü kesmeye yöneldi. Ardından Çin’e yatırımlarını peyderpey durdurdu. “Stratejik ürün” diyerek, başta yarı iletkenler/çipler olmak üzere Çin’in gelişmesine hız katacak ürünlerin ihracını yasaklamakla kalmadı, bu yasağı Avrupalı ve Asyalı müttefiklerine dayatma yoluna gitti. Başta tam onaylamasa bile, Ukrayna Savaşının ardından müttefikleri bu yönüyle ABD’nin “dümen suyu”na girmeye başladı.
Kuşatılmaya başlanmasıyla batılıların da “üretim üssü” olmaktan çıkmasının yanına gelişkin bir kapitalist ülke olmanın ek sıkıntıları eklenince Çin’in büyüme hızı yavaşlayarak şimdiden yarı yarıya düştü, ama hâlâ kendi eski yerine Hindistan’ı ikame etmeye yönelen rakiplerinden hızlı gelişiyor.
Ekonomik gelişmesine ağırlık vermiş, silaha rakipleri kadar yatırım yapmamaktaydı Çin; birkaç yıldır bu tutumunu değiştirdi. Rakipleri görece eski teknik temele sahipken kapitalizminin son derece modern teknik temeli sanayisinin diğer üretim dalları gibi silah sanayisinin de gelişkin üretimini olanaklı kılıyor. Bu yönüyle eksiğini kapatmakta olan Çin, yine de düşmanlarının düşmanı olan eski rakiplerinden Rusya ile ilişkilerini geliştirdi. Bu ülke ve başkalarıyla oluşturduğu Şanghay İşbirliği Örgütü’yle NATO içinde birleşmiş rakiplerini dengeleme çabasında. Rusya ile ittifakıyla nükleer silah yığınağının eksiğini de telafi etmekte olan Çin, Ukrayna Savaşının ardından uyguladıkları yaptırımla Rusya’dan çekilen rakip şirketlerin boşluğunu doldurarak Rusya’da da önemli pozisyonlara sahip oldu. Başlıca eksiği enerji, onu da Rusya, İran ve iyi ilişkiler geliştirdiği Körfez ülkelerinden tedarik edebiliyor.
Şanghay İşbirliği Örgütü NATO’dan farklı olarak merkezi komutadan yoksun, ancak bu eksiğini kapatma yolunda ilerliyor. Dezavantajı, ABD ve Avrupalı emperyalistlerle de yakın denebilecek ilişkilere sahip Hindistan, Pakistan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan’ın örgütün ekonomik ve ticari işbirliği içeriğini aşarak siyasal ve askeri işbirliği örgütü olarak kendisini pekiştirmesine mesafeli duruşları. Üstelik Hindistan ile Çin, Hindistan ile Pakistan ve Tacikistan ile Kırgızistan arasında sınır sorunları bulunuyor ve bu da örgütün daha ileri adımlar atmasının önünde engel.
ŞİÖ’nün büyük “sıkıntısı”, kendi ülkesinden başlayıp Suudiler üzerinden Avrupa’da sonlanacak yeni bir “ekonomik koridor” inşasıyla ABD ve Avrupalı emperyalistlerle ilişkilerini yenileyen Hindistan olarak görünüyor. Bu ülke Rusya ile askeri ilişkileri ve silahlanmasının bu ülkeye dayalı oluşuyla ŞİÖ’de bulunuyor; ancak örneğin Başbakanı Modi Astana’daki zirveye katılmadı ve Hindistan’ı Dışişleri Bakanı temsil etti. Bu ülke geçen yıl da Hindistan’daki zirveyi bir olağanüstülük olmamasına rağmen çevrimiçi düzenlemişti. En azından iki yıldır Hindistan’ın tutumu ŞİÖ’den uzaklaşmasının göstergesi.
Ancak Astana’da yine de Putin, NATO karşısında ekonominin yanı sıra “bir güvenlik işbirliği kurulması”, Xi Jinping ise, ŞİÖ’nün “birliği pekiştirmesi ve dış müdahalelere ortaklaşa karşı çıkması” vurgularını yaptı.
Çin’le Azerbaycan arasında stratejik ortaklık anlaşması imzalanırken Azerbaycan Çin’den ŞİÖ’ye üyelik statü düzeyinin yükseltilmesini talep etti ve olumlu yanıt yaldı.
Astana’nın bir önemi, BM Genel Sekreterinin zirvenin onur konuğu olması ve tüm toplantılara katılmasıydı. Astana Bildirisi BM’nin önemine vurgu yaptı. Çin’in geliştirdiği “küresel güvenlik girişimi” güçlü bir BM ve uluslararası hukuk düzenini savunuyor ve girişim ŞİÖ tarafından benimseniyor.
Washington Zirvesi’nin ardından yayınlanan sonuç bildirgesinde NATO ise, “barışı korumak için kurulan” “tarihteki en güçlü ittifak olduğunu” yeniden ilan etti. Yalandan kimse ölmüyor! “NATO savunmaya yönelik bir ittifaktı”. Bildirge, “Bizi birbirimize bağlayan ortak değerlerimiz vardır: Bireysel özgürlük, insan hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğü. Uluslararası hukuka ve Birleşmiş Milletler Şartı'nın amaç ve ilkelerine bağlıyız ve kurallara dayalı uluslararası düzeni korumaya kararlıyız” diyor. Kendi koyduğu kuralları, eski Yugoslavya’da, Irak ve Afganistan’da olduğu gibi dayatmayı sürdürecek!
Ukrayna Savaşı sonrası yeni katılımlarla üye sayısı 32 oldu ve artık eskiden gerçekleştirilemeyen her üyenin GSMH’sinin en az yüzde 2’sini silahlanmaya harcaması “ilkesi”ni 23 ülke şimdiden tutturdu.
Zirvenin sonuç bildirgesinde, Rusya'nın “müttefiklerin güvenliğine yönelik en kayda değer ve doğrudan tehdit” olduğu, Rusya’nın savaşı sürdürmesinde ise Çin'in “etkili” olduğu, iki ülkenin genişleyen ilişkilerinin “endişe” yarattığı vurgulandı ve NATO, Çin’e Rusya'ya malzeme sağlamayı ve siyasi destek vermeyi kesme çağrısı yaptı.
Çin’in hızlı yanıtı ise, “NATO'nun, savaşın kökeni olan nedenlere odaklanmak yerine başkalarını suçladığı” oldu.
Ukrayna savaşı sürdürmede zorlandığı için savaşın sonuna gelindiği sanılmaktaydı, ancak zirve savaşa yeni bir hız verilmesini kararlaştırdı. Konuşmasında Biden, Ukrayna’ya yakın zamanda “onlarca ek taktik hava savunma sistemi” gönderileceğini söyledi, aralarında balistik füzelerle F-16’lar da olacaktı.
Blinken’ın özeti, “Barışa giden en hızlı yol güçlü bir Ukrayna’dan geçer” şeklindeydi.
NATO üyeleri Ukrayna'ya gelecek yıl için 1 milyarını Türkiye’nin sağlayacağı 40 milyar avroluk askeri yardım yapacak. NATO Genel Sekreteri J. Stoltenberg açık sözlülükle, “Ukrayna'ya desteğimiz bir hayırseverlik işi değil, bunu kendi güvenliğimiz için yapıyoruz” dedi.
/././
Avrupa patlamaya hazır barut fıçısına döndü -Yücel Özdemir-
9-11 Temmuz tarihleri arasında Washington’da yapılan NATO Zirvesine yansıdığı gibi, Rusya ve Çin’i düşman ilan eden Batılı emperyalist devletler, Ukrayna’ya verdikleri askeri desteği bir üst boyuta taşıdı. Bu destek bölgesel büyük savaş tehlikesinin artmaya devam ettiğini gösteriyor. Desteğin birinci nedeni Ukrayna’nın savaşı kaybetmemesini sağlamak, ikinci önemli nedeni ise savaşı uzun bir sürece yayarak silahlanmayı ve askeri harcamaları artırmak.
Savaş sanayisinin devasa büyümesi, aynı zamanda silah üreten Batılı emperyalist ülkelerin ekonomilerinin hızla dönmesine, büyümesine hizmet ediyor. Görünen o ki, savaşın ömrü uzadıkça emperyalist devletler hem askeri harcamaları artırıyor hem de daha fazla silah satıyor. Muhtemel bir NATO-Rusya savaşını bu iki olgunun zirvesi olarak görmek gerekiyor.
Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsünün (SIPRI) 1987’den bu yana düzenli olarak yayınladığı veriler, dünyanın yıldan yıla biraz daha fazla patlamaya hazır bir barut fıçısına dönüştüğüne dikkat çekiyor.
2023’TE 2,4 TRİLYON DOLAR İLE REKOR KIRDI
SIPRI’nin geçtiğimiz nisan ayında açıkladığı 2023 yılı raporunda, dünya çapında askeri harcamaların 2,4 trilyon dolarla tarihinde görülmedik düzeyde rekor seviyeye ulaştığı ifade ediliyordu. 2022’ye göre sağlanan yüzde 6,8’lik artış da kendi içinde bir rekoru içeriyordu.
Harcamaların aslan payını yüzde 37 ile ABD yaptı. Onu yüzde 12 ile Çin, yüzde 4,5 ile Rusya takip etti. Her üç ülkenin yaptığı toplam “savunma harcamaları” böylece dünyanın diğer ülkeleri tarafından yapılan harcamaların yarısından biraz fazlasını oluşturuyor. 2023’te NATO üyesi ülkelerin askeri harcamaları 1,3 trilyon dolara ulaştı ve dünya çapındaki harcamaların yüzde 55'ine tekabül etti.
AVRUPA’NIN ASKERİ HARCAMALARI
Avrupa ülkeleri arasında en fazla harcamayı İngiltere, Almanya, Ukrayna, Fransa, İtalya ve Polonya yaptı. İngiltere ve Rusya ile savaş halindeki Ukrayna’yı bir yana bırakırsak ilk 15’e giren dört AB ülkesinin harcamaları toplam harcamaların yüzde 8’ini oluşturuyor. Bu oranın içinde Almanya’nın NATO tarafından belirlenen Gayri Safi Yurtiçi Hasılanın (GSYİH) yüzde 2’sini savunmaya ayırma şartını yerine getirmesi yer almıyor. Bu veri açıklandığında Almanya’nın askeri harcamaları 66 milyar dolar olarak görünüyordu. Ancak yaklaşık bir ay önce NATO, Almanya’nın askeri harcamalarının 90,6 milyar dolara ulaştığını ve böylece yüzde 2 şartını yerine getirdiğini duyurdu. Hedef tutturulduğu için şu anda Almanya, Hindistan ile birlikte en fazla savunma harcaması yapan ilk dört ülke arasına girmiş durumda. Bu, Ukrayna savaşının başlamasından bu yana çok hızlı bir artış anlamına geliyor.
Ukrayna savaşının başlamasından hemen sonra işbaşındaki hükümet, silahlanma politikasında “milat” (Zeitenwende) ilan edilen bir değişime gitmiş ve 100 milyar avroluk özel askeri fon ilan etmişti. Almanya’nın kısa sürede askeri harcamaları rekor düzeyde artırması, yakın dönemde Fransa’nın da benzer bir eğilim içerisine girmesine yol açabilir. 2023’te Fransa yaklaşık 52 milyar dolar savunma bütçesi ayırdı. Özellikle nükleer caydırıcılık ve dış operasyonlara büyük bütçeler ayıran Fransa, uzun yıllar askeri olarak kendisinden ekonomik olarak güçlü olan Almanya’nın üstünde durmanın çabası içindeydi. AB’deki askeri üstünlüğü Almanya’ya bırakması, her iki ülke arasındaki dengenin Almanya lehine hızla değişeceği anlamına geliyor. Fransa Cumhurbaşkanı Macron’un son aylarda Ukrayna savaşında daha aktif role soyunma hamlelerinin arkasında aynı zamanda askeri harcamaları artırma planı da var.
Bu tabloya bakıldığında, özel olarak AB’nin genel olarak Avrupa ülkelerinin askeri harcamalar yarışında ABD ve Çin’in yanında cüce kaldığı söylenebilir. Ayrıca, AB’nin ortak bir savunma bütçesi de yok. Bunun yarattığı boşluğu doldurmak için bir AB Savunma Komiserliği kurulması daha önce gündeme getirilmişti. Ancak somut olarak fazla ilerleme sağlanamadı. AB’nin askeri bir güç olarak paylaşım savaşı mücadelesinden geri durmaması için ise çeşitli girişimler devam ediyor. AB Anlaşması, askeri harcamaların AB bütçesinden karşılanmasını yasakladığı için, AB Komisyonu bunu ‘sanayiyi destekleme’ adı altında gizliyor. Desteklenecek olanların başında AB ülkelerindeki silah tekelleri geliyor. AB Komisyonu tarafından mart ayında kamuoyuna açıklanan “European Defence Industrial Strategy” (EDIS - Avrupa Savunma Sanayisi Stratejisi) belgesinde silah üretiminin artırılması için tekellere destek ve ortak silahlanma kompleksinin oluşturulması hedefleniyor. Buna dayanak olarak da askeri düzeyde uluslararası rekabet gösteriliyordu.
2021’de kurulan Avrupa Savunma Fonu aracılığıyla 2021-2027 yılları arasında savunma sanayisine AB bütçesinden yaklaşık 8 milyar avro aktarılacak. Geçen yıl, Avrupa Mühimmat Üretimini Artırma Programları (ASAP) ve Uluslararası Savunma Alımlarının Finansmanı Programları (EDIRPA) da bu fona eklendi. Böylece AB bütçesinden savunma sanayisinin desteklenmesi için 2025’e kadar toplam 800 milyon avro daha ayrılmış oldu.
SOĞUK SAVAŞ YILLARINA DÖNÜŞ
Hızla artan askeri harcamalar, dünyanın savaşla yeniden paylaşılmasının en güçlü işareti. Aynı zamanda, dünyanın Soğuk Savaş yıllarında olduğu gibi askeri harcamaları artıracağının habercisi. Uluslararası Para Fonunun (IMF) daha önce açıkladığı verilere göre, Soğuk Savaş yıllarında gelişmiş sanayi ülkeleri bütçelerinin yüzde 3’ünü askeri harcamalara ayırıyordu. Soğuk savaşın bitmesinden sonra ise bu oran 2015’e kadar aşamalı olarak 1,6’ya kadar geriledi. Mart 2014’te Rusya’nın Kırım’ı ilhak etmesinden sonra süreç tersine döndü ve silahlanma yeniden ivme kazandı. Nitekim 2014’te İngiltere’de (Galler) yapılan NATO Zirvesi’nde üye ülkelere bütçelerinin yüzde 2’sini askeri harcamalara, bunun yüzde 20’sini silahlanmaya ayırması zorunluluğu getirildi.
Yüzde 2 şartının ilan edildiği 2014’te sadece ABD, İngiltere ve Yunanistan bu oranın üzerinde askeri harcama yapıyordu. 10 yıl içinde yerine getirilmesi hedeflenen bu şartı gelinen aşamada 32 NATO üyesi ülkenin 23’ü yerine getiriyor. Bu sayı 2023’te 11, 2022’de 7 idi. NATO üyeleri arasında kısa sürede gerçekleşen bu artış, Avrupa’daki NATO üyelerinin kısa zamanda askeri harcamaları devasa düzeyde artırdığını gösteriyor. Önümüzdeki dönemde bu şartı yerine getirmeyen üye ülkeler üzerinde baskı yapılmaya devam edilecek. Özellikle Doğu Avrupa ülkelerinin çoğu, yüzde 2’nin çok üzerinde, yüzde 3-4 askeri harcamalara bütçe ayırıyor. SIPRI’nin son raporuna göre, küresel askeri harcamalar 2023’te GSYİH’nin yüzde 2,3’ünü oluşturdu. Soğuk Savaş'ın son dönemindeki seviyeye ulaşan Avrupa savunma harcamalarındaki öngörülen artış, Rusya'nın Ukrayna'ya karşı başlattığı savaşla bağlantılı. Savaş uzadıkça askeri harcamalara ayrılan bütçeler de hızla artıyor.
Denilebilir ki, 1991’de başlayan süreç 2015’te kapandı. Ukrayna savaşı ise emperyalist ülkelerin askeri harcamalar için kesenin ağzını sonuna kadar açmasına vesile oldu. Bu, aynı zamanda sosyal alanlardan, eğitimden, sağlıktan, emeklilikten yeni kesintiler anlamına geliyor. Halktan toplanan vergiler askeri harcamalara ayrılırken, bundan en fazla yararlanan ve yararlanacak olanın da silah tekelleri olduğu görülüyor.
ASKERİ HARCAMALAR SİLAH SATIŞ REKORLARINI TETİKLİYOR
Dünya çapında artan savunma harcamaları bir taraftan silah tekellerinin büyümesine, daha fazla silah satmasına yol açarken diğer taraftan durgunluk içindeki ekonomilerin yükselişe geçmesine de neden oluyor. Dolayısıyla askeri harcamalardaki artış ile silah satışındaki rekorlar arasında doğrudan bir bağlantı bulunuyor. SIPRI tarafından açıklanan rapora göre son 10 yılda Avrupa'nın silah ithalatı yaklaşık iki katına çıktı. Avrupa ülkelerinin 2019-2023 yıllarındaki silah ithalatının yaklaşık yüzde 55'i ABD tarafından sağlandı. Bu oran 2014-2018 arasında yüzde 35 idi. Silahlanma arttıkça Avrupa’nın ABD’ye bağımlılığı da derinleşiyor.
ABD ve Batı Avrupa'daki ülkeler, 2014-2018'de tüm dünyadaki silah ihracatının yüzde 62'sini gerçekleştirirken bu oran 2019-2023'te yüzde 72'ye yükseldi. Dünyanın en büyük beşinci silah ihracatçısı Almanya’nın silah ihracatı ise söz konusu yıllar arasında yüzde 14 düştü. Rapora göre 2019-2023 yılları arasında Almanya'dan en çok silahı Mısır, Ukrayna ve İsrail aldı. Almanya'nın silah ithalatı ise 2014-2018 ile 2019-2023 yılları arasında üç katına çıktı.
Silah ihracatı 2019-2023 yılları arasında bir önceki döneme göre yüzde 47 artan Fransa, ilk kez Rusya'nın önüne geçerek dünyanın en büyük ikinci silah ihracatçısı oldu. Fransa'nın silah ihracatının en büyük alıcısı yaklaşık yüzde 30'luk payla Hindistan. Artış büyük ölçüde Hindistan, Katar ve Mısır'a sattığı savaş uçaklarından kaynaklandı.
Avrupa ülkelerinin silah ithalatı ortalama olarak Ukrayna savaşı nedeniyle yüzde 94 oranında artış gösterdi. Avrupa’nın ikinci ve üçüncü tedarikçileri ithalatın sırasıyla yüzde 6,4'ünü ve yüzde 4,6'sını oluşturan Almanya ve Fransa oldu.
Şubat 2022'den itibaren Ukrayna da Avrupa'nın en büyük, dünyanın dördüncü büyük silah ithalatçısı haline geldi. Ukrayna’ya en fazla silah satanların başında Avrupa’daki silah tekelleri geliyor.
Fotoğraf: Elif Görgü/Evrensel
(EVRENSEL)
