Deprem ve Devlet + Bir zamanlar Kızılay (SİNAN MEYDAN-Cumhuriyet)

Deprem ve Devlet

“Erzincan halkının mühim bir kısmı öldü… Dahiliye ve Sıhhiye vekilleri bu sabah Erzincan’a hareket ettiler. Kızılay zelzele mıntıkasına para, çamaşır, çadır ve battaniye gönderdi. İmdat trenleri gitti. Meclis, bir milli yardım komitesi kurdu.” (Akşam, 28 Aralık 1939)

6 Şubat 2023’te Kahramanmaraş depremleri sonrasında devletin acil durum refleksinin çok zayıflatılmış olduğu görüldü. Oysa bugünkü iktidarın “Eski Türkiye” diye küçümsediği o Türkiye çok daha güçlü bir acil durum refleksine sahipti.

Ne demek istediğimi daha iyi anlatabilmek için 84 yıl geriye gidelim.

1939 ERZİNCAN DEPREMİ

27 Aralık 1939’da Erzincan’da gece saat 01.57’de 7.9 büyüklüğünde bir deprem oldu. Deprem Erzincan dışında Gümüşhane, Sivas, Tokat, Amasya, Çorum, Ordu, Giresun, Malatya ve Tunceli’de de hasara yol açtı. Erzincan depreminde toplam 32.968 kişi hayatını kaybetti, yaklaşık 100 bin insan yaralandı, 16.720 bina tamamen yıkıldı.

1939 Erzincan depremi olduğunda Cumhuriyet henüz 16 yaşını doldurmuştu. Tek parti dönemiydi. İktidarda CHP vardı. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Başbakan Refik Saydam, İçişleri Bakanı B. Faik Öztrak’tı. II. Dünya Savaşı başlamıştı.

ÖNCE ASKERLER VE MAHKÛMLAR SEFERBER EDİLDİ

Depremde az hasar gören piyade ve topçu kışlalarından getirilen askerlerle ilk arama kurtarma çalışmalarına başlandı. Bu sırada mahkûmlar çalışmalara katıldı. Deprem sonrası ilk yardım işlerini General Hüseyin Abdullah Alpdoğan organize etti. 1 Ocak 1940’tan itibaren bölgede arama-kurtarma ve diğer işlerde çalışmak üzere 800 asker görevlendirildi. Ayrıca Etibank, aramakurtarma çalışmaları için bölgeye madenciler gönderdi. Divrik Demir Madeni işçileri süratle Erzincan’a sevk edildi. İlerleyen günlerde arama kurtarma ve enkaz kaldırma çalışmaları için deprem bölgelerine, İstanbul ve Ankara itfaiyelerinden üç ekip gönderildi.

HASTANE YIKILDI, HASTALAR KURTARILDI

Erzincan depreminde Memleket Hastanesi yıkılmasına rağmen hastanedeki 22 hasta kurtarıldı. Ayakta kalan gar hastane haline getirildi. Hastane operatörü Suat ile demiryolu inşaat hekimi Safa ilk geceden itibaren yaralılara müdahale etti. Kısa süre sonra Ankara Numune Hastanesi’nden, Kayseri’den, Erzurum’dan bölgeye gönderilen ilk yardım ve sağlık ekipleri yaralıları tedavi etmeye başladı.

İAŞE HEYETİ KURULDU

Dördüncü Umum Müfettişi ve Erzincan Valisi, Erzincan’da bir iaşe heyeti ve 4 adet dağıtım merkezi kurdu. Her merkez için mahalle heyetleri ve sokak temsilcileri oluşturuldu. Böylece depremzedelerin temel ihtiyaçlarının karşılanmasına çalışıldı. Halkın temiz su ihtiyacını karşılamak için kaybolmamış çeşmelerin tamir edilmesine başlandı. Ayrıca Erzincan’daki fırınlar tamir edilmeye çalışıldı. Bu sırada civar illerden Erzincan’a günde toplam 6.000 kilo ekmek sevk edildi.

SÜMERBANK YARDIMA KOŞTU

Depremin hemen sonrasında Sümerbank Malatya Bez Fabrikası, fabrika müdürünün yönetiminde Erzincan’a bir yardım heyeti gönderdi. Bu heyet istasyonda bir mutfak kurup halka ve yaralılara sıcak yemek dağıtmaya başladı. Fabrika ayrıca depremzedeler için Erzincan’a bol miktarda yiyecek, giyecek, karyola, yatak, yorgan gibi yardım malzemeleri gönderdi. Ayrıca çocuk ve kadın 200 depremzedeyi fabrikada istihdam etti.

Sümerbank’ın köy eşyaları satan mağaza ve depolarındaki bütün eşyaların hemen deprem bölgesine gönderilmesine karar verildi.

İMDAT TRENLERİ YOLA ÇIKARILDI

Deprem haberi alınır alınmaz bölgeye “imdat seferleri” başlatıldı. İçinde sağlık personeli, çeşitli araç gereç ve yardım malzemeleri bulunan “imdat trenleri” yola çıkarıldı. Ancak depremde demiryollarının zarar görmesi nedeniyle Erzurum ve Sivas’tan kalkan trenlerin Erzincan’a varması biraz gecikti. 29 Aralık 1939 tarihli gazeteler bozulan demiryollarının tamir edildiğini, bölgeye uçakla da erzak ve ilaç sevk edileceğini yazıyordu.

İlk imdat trenleri 30 Aralık 1939’da Erzincan’a ulaştı. Aynı gün Dumlupınar Vapuru ile de ilk parti erzak sevkıyatı yapıldı.

BAKANLAR DEPREM BÖLGESİNE GİTTİ

27 Aralık 1939’da İçişleri Bakanı B. Faik Öztrak ve Sağlık Bakanı Dr. Hulusi Alataş deprem bölgesine gitmek için yola çıktı. Bakanlar zor bir yolculuktan sonra deprem bölgesine vardı.

MİLLİ YARDIM KOMİTESİ KURULDU

27 Aralık 1939’da Elazığ’da bulunan Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Erzincan Valisi’ne çektiği telgrafta “Cumhuriyet hükümeti felaketin ıstıraplarını hafifletmek için acil tedbirler almıştır…” dedi. O gün TBMM’de depremzedelere yardım için Meclis Başkanı’nın yönetiminde “Milli Yardım Komitesi” kuruldu. Bütün vilayet ve kazalarda da yardım komiteleri kurulmasına karar verildi. Komiteye yapılacak nakdi ve ayni yardımlar Kızılay’a yatırılacaktı. TBMM üyeleri ilk taksit olarak Kızılay’a 40 bin lira bağışladı. Üniversite gençliği milli komitenin emrinde çalışmaya hazır olduğunu bildirdi. Öğrenciler, öğretmenler, çeşitli cemiyetler yardım kampanyası başlattı. Yurdun her tarafında Kızılay şubelerine para, yiyecek, giyecek ve yatak takımı gibi yardımlar gelmeye başladı. Yapılan yardım miktarları ve yardım yapan firmaların isimleri gazetelerde açıklandı.

Bu arada deprem nedeniyle Ankara Radyosu müzik yayınına ara verdi.

ZİRAAT BANKASI’NA GÖREV VERİLDİ

29 Aralık 1939’da Başbakan Refik Saydam, Ankara, Erzincan, Sivas, Kayseri ve Malatya vilayetlerine talimat vererek masraflar için Ziraat Bankası şubelerinin valilerin emriyle ödeme yapmalarını ve vilayetlerin kendi ihtiyaçlarından fazla gıda maddelerini Erzincan’a göndererek yardımın kesintisiz devam etmesini sağlamalarını istedi.

29 Aralık 1939’da milli bankaların mağaza ve depolarındaki tüm stoklar felaket bölgesine gönderilmeye başlandı.

KİMSESİZ ÇOCUKLARA SAHİP ÇIKILDI

30 Aralık 1939’da depremde anasız, babasız kalan çocukların sürekli veya geçici evlatlık edinilebileceği ve depremden etkilenen 240 kimsesiz çocuğun Çocuk Esirgeme Kurumu’nun Ankara Keçiören’de yeni yaptırdığı ana kucağına alınacağı bildirildi. 100 kadar çocuk da Kızılay tarafından himaye edildi.

DEPREMZEDELER İSKÂN EDİLDİ

30 Aralık 1939’da depremzedelerin iskânına başlandı. Evleri yıkılanların önemli bir bölümü en yakın vilayetlere, özellikle Hatay, Adana, Mersin gibi sıcak iklimli yerlere gönderilip iskân edildi. Bu iskânın geçici olduğu da bildirildi. Yıkılan binalar yapılınca başka yerlere gidenlerin memleketlerine dönecekleri belirtildi.

HÜKÜMET YARDIM ETTİ

Hükümet, bina zararlarını tespit ve tetkik heyetleri oluşturdu. Hasar tespiti yaptırdı. Evleri hasar gören veya yıkılanlara 30 ile 60 bin lira arasında ödeme yapılacaktı. 17 Ocak 1940’ta 3773 sayılı bir kanun çıkarıldı. Bu kanuna göre ücretlilere iki veya üç maaş avans verilecekti. Deprem nedeniyle evi yıkılan veya hasar gören depremzedelerin vergi borçları silinecek ve yeni döneme ait vergi tahakkuk ettirilmeyecekti. Hükümet deprem bölgelerindeki üreticilere çift hayvanları ve tohumluk dağıttı. Tarım Bakanlığı’nca toplam 12.920 adet çift hayvanı ve önemli miktarda tohumluk deprem bölgelerine gönderildi.

KIZILAY SEFERBER OLDU

Kızılay, depremin ilk gününden itibaren depremzedelere para, çadır, battaniye, giyecek ve yiyecek yardımı yaptı. Sağlık heyetleri gönderdi. Çadırlarıyla iskân kampları kurdu. Kampların yanına sahra tuvaletleri yaptı.

29 Aralık 1939’da Kızılay, deprem bölgesine ilk imdat hastanesini gönderdi. 300 yataklı bir numaralı Kızılay Çadırlı İmdat Hastanesi 31 Aralık 1939’da Erzincan’a vardı. Hastane röntgen cihazı, çeşitli laboratuvarlar ve salgın hastalıklarla mücadele etmek için gerekli her türlü araç gerece sahipti. Hastane yeterli sayıda uzman doktorla birlikte Erzincan’da çalışmaya başladı. Bu hastanenin aldığı tedbirler sayesinde salgın hastalıklara da engel olundu.

Kızılay deprem bölgelerinde çok sayıda çadır kurdu. Ancak kış koşullarında depremzedelerin çadırda kalmaları zordu, bu nedenle depremzedeler için ahşap barakalar yapılmasına karar verildi. Evleri yıkılan depremzedeler, Erzincan’da acilen inşa ettirilen baraka ve zeminliklere yerleştirildi.

Kızılay, depremzedelere kısa zamanda Erzincan merkezde 90 adet pavyon, 35 adet ev, 90 adet baraka, 14 adet dükkân inşa etti. 12 odalı 90 baraka toplam 1080 odaya sahipti. Kızılay, memurlar için de Erzincan merkezde 13 bina inşa etti.

CUMHURBAŞKANI DEPREM BÖLGESİNE GİTTİ

31 Aralık 1939’da Cumhurbaşkanı İsmet İnönü deprem bölgesine gitti. Yetkilileri dinledi ve gerekli talimatları verdi. Daha sonra yaralıları ziyaret etti, yıkılan evlerinin önündeki halkla konuştu. Vakit gazetesine göre “Milli Şef”in boynuna sarılan bir ana “Mehmed’im burada öldü. O da askerdi, senin oğlundur. Sen sağ ol babamız” diyerek acısını paylaştı.

BAKAN ELEŞTİRİLERİ KABUL ETTİ

TBMM’de yapılan deprem görüşmelerde milletvekilleri, deprem bölgesinde yaşanan idari sorunları eleştirdiler. İçişleri Bakanı Faik Öztrak, yardımların felaketzedelere ulaştırılmasında yaşanan sıkıntıları kabul ederek bu durumun nedenlerini açıkladı. (TBMM Zabıt Ceridesi, 10.1.1940, s.44,47)

28 Aralık 1939’da Ulus gazetesinde F. Rıfkı Atay, “Elden gelen her şey o kadar kısa zamanda ve o kadar etraflıca yapılmıştır ki” diyerek hükümeti takdir ederken 29 Aralık 1939’ta Vakit gazetesinde Asım Us, “Yegâne teselli noktası Cumhuriyet hükümetinin felaketzedelerin acılarını hafifletmek üzere acil tedbirler alınmış olmasıdır” diye yazıyordu. Tan gazetesinde Zekeriya Sertel de “Hükümetin yardım için tedbir almakta gösterdiği sürat ve titizliği beğenip, takdir etmemek mümkün değildir… Her felakette yardım elini ilk uzatan Kızılay da derhal faaliyete geçmiştir…” diyordu.

1939 Erzincan depreminde daha 16 yaşındaki Türkiye Cumhuriyeti, iyi bir acil durum refleksi gösterdi. Askersivil yerel yöneticilerden merkezi yönetime, basından üniversitelere kadar devlet her yönüyle sefer oldu. Devlet, en hızlı haberleşme aracının telgraf olduğu bir ortamda, sınırlı olanaklara rağmen Kızılay, Etibank, Sümerbank gibi işlevsel kurumlarıyla, ülkeyi ören demir ağlarıyla, liyakatli yöneticileriyle felaket karşısında başarılı bir sınav verdi. Buna rağmen hükümet haklı eleştirileri de kabul etti. Bütün bunlar bugün değil, tam 84 yıl önce oldu.

KAYNAKÇA

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA).
TBMM Zabıt Ceridesi: 10.1.1940; 19.4.1940; 17.1.1940.
Akşam: 28,29,30 Kanunuevvel 1939.
Tan: 28,29,30 Kanunuevvel 1939.
Ulus: 28,29,30,31 Birincikanun 1939; 2,3 İkincikanun 1940.
Vakit: 29 Birincikanun 1939; 2,20 İkincikanun 1940.
Fatih Tuğluoğlu,“1939 Büyük Anadolu Zelzelesi ve Erzincan Vilayetinde Yardım Faaliyetleri”, History Studies, Volume 7, Issue 4, December 2015, p.113-136.
Orhan Yeniaras, Türkiye Kızılay Tarihine Giriş, İstanbul, 2000.
Türkiye Kızılay Cemiyeti, Merkezi Umumisi Tarafından 1941 Umumi Meclisine Sunulan ve 1939-1940 Hesap Yılı İçinde Yapılan İşleri Bildiren Rapor, Ankara 1941.
Yusuf Ziya Keskin-Meryem İnan Önal, “Resmi Telgraflar Doğrultusunda 1939 Erzincan Depreminde Kurtarma İlk Yardım ve İskân faaliyetleri,” Bayburt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dergisi, S.9, Eylül 2021, s. 169-190.

Bir zamanlar Kızılay

Geçen hafta “Deprem ve Devlet” başlıklı yazımda 1939 Erzincan depremi sonrası Kızılay’ın çalışmalarından da söz etmiştim. Bu hafta ise Kızılay’ın o çalışmalarını biraz daha ayrıntılı biçimde ele aldım. Böylece Kızılay’ın 84 yılda nereden nereye getirildiğini göstermek istedim.

CUMHURİYETİN YARDIM ELİ: KIZILAY

Genç Cumhuriyetin en güvenli yardım eli Kızılay’dı. Kızılay önce 1924 Erzurum depreminde, daha sonra 1926-1931 arasında ülkenin çeşitli bölgelerinde yaşanan deprem ve sel felaketlerinde felaketzedelere çeşitli yardımlar yaptı. (BCA, 30-10-0-0,178-232-18; Türkiye Hilaliahmer Mecmuası, S. 97, Y. 9, 15 Eylül 1929, s. 367; Türkiye Hilaliahmer Mecmuası (Fevkalade Sayı), S.132, 29 Ekim 1933)

Atatürk, 1 Kasım 1928’de TBMM’deki açılış konuşmasında Kızılay’a teşekkür etti.

1939 ERZİNCAN DEPREMİNDE KIZILAY

27 Aralık 1939’da, 32 bin 968 insanın hayatını kaybettiği, yaklaşık 100 bin insanın yaralandığı, on binlerce binanın yıkıldığı 7.9 büyüklüğündeki Erzincan depremi meydana geldi.

Kızılay, bir felaket anında ülke geneline hızlıca yardım ulaştırmak için Trabzon, Samsun, Erzurum, Sivas ve Malatya’da depolar kurmuştu. Depremin ilk gününden itibaren “Kızılay zelzele mıntıkasına para, çamaşır, çadır ve battaniye gönderdi.” (Akşam, 28 Aralık 1939)

Kızılay, 27 Aralık 1939 akşamı Erzurum’dan, sabah da Sivas’tan hareket edecek iki ayrı “imdat treni” ile toplanan yardımları Erzincan’a gönderdi. İlk imdat trenleri 30 Aralık 1939’da Erzincan’a ulaştı. Aynı gün Dumlupınar Vapuru ile de ilk parti erzak sevkıyatı yapıldı. (Akşam, 28 Aralık 1939) Ayrıca Kızılay, Ankara’dan deprem bölgelerine hasta nakliye otomobilleri gönderdi. (Ulus, 4 Ocak 1940) Kızılay deprem bölgelerinde çok sayıda çadır da kurdu. Hükümetin isteğiyle ahşap barakalar yaptı. Çeşitli evler ve dükkânlar inşa etti.

KIZILAY'A YAPILAN YARDIMLAR

27 Aralık 1939 günü TBMM başkanının yönetiminde bir “Milli Yardım Komitesi” kuruldu. Bütün vilayet ve kazalarda da yardım komiteleri oluşturuldu. Tüm yardımlar Kızılay’da toplanacaktı. (Vakit, 29 Aralık 1939) 29 Aralık 1939 akşamına kadar Kızılay merkezinde toplam 250 bin 960 TL toplandı. (Vakit, 31 Aralık 1939). Yurdun her tarafında Kızılay şubelerine para, yiyecek, giyecek ve yatak takımı gibi yardımlar gelmeye başladı.

30 Aralık 1939 tarihli Ulus gazetesinde “Ankara’da üzerlerinden yün bluzlarını çıkarıp verenler bile var”, “İzmir’de bir genç nişan yüzüğünü verdi” denilerek Kızılay’a yapılan yardımlar açıklandı. 30 Aralık 1939 tarihli Ulus gazetesinde F. Rıfkı Atay “Evvela, Kızılay kasalarına para ve ambarlarına eşya yığacağız” diye yazdı. Kızılay’a sonsuz güven duyulan günlerdi.

KIZILAY'IN ÇADIRLI İMDAT HASTANESİ: "DR. FATMA MEMİK'İN ANLATTIKLARI"

Kızılay, 29 Aralık 1939’da deprem bölgesine ilk imdat hastane trenini gönderdi. 300 yataklı bir numaralı Kızılay Çadırlı İmdat Hastanesi 31 Aralık 1939’da Erzincan’a vardı. Hastane röntgen cihazı, çeşitli laboratuvarlar ve salgın hastalıklarla mücadele etmek için gerekli her türlü araç gerece sahipti. Hastanede yeterli sayıda uzman doktorla birlikte Bursa milletvekili Operatör Dr. Sadi Konuk, Edirne milletvekili Dr. Fatma Memik, Erzincan milletvekili Eczacı Salih Başotaç da bulunuyordu (Akşam, 30 Aralık 1939; Ulus, 30 Aralık 1939; Ulus, 4 Ocak 1940)

Kızılay’ın Çadırlı İmdat Hastanesi doktorlarından Fatma Memik, izlenimlerini Vakit gazetesine anlattı: “Erzincan’a, bir müddet gecikme ile salı günü saat onda vardık. Bizden evvel bir ana baba günü olan bu felaket mıntıkasına Ankara Numune Hastanesi’nden, Kayseri’den, Erzurum’dan müteaddit ekipler gelmiş; hatta epey iş görmüşlerdi...”

Dr. Fatma Memik ve arkadaşları Erzincan’a gelir gelmez hemen kuracakları hastanenin yerini belirliyorlar. Yakındaki tren hattı ile hastaları kolayca nakletmek için hastaneyi Erzincan Askeri Ortaokulu’nun önündeki alana kuruyorlar.

“Hemen çadırları kurmaya başladık ve Malatya Bez Fabrikası’nın evvelce yetiştirdiği karyola, yatak, yorgan gibi şeyleri istasyon binasından naklettik. Ayrıca binadaki hastaları Kızılay vagonlarına aldık. Çünkü her dakika şehirde yeni bir zelzele ihtimali baş gösteriyor ve henüz yaraları iyileşmemiş ağır hastalar bile yataklarından fırlayarak kaçıp gitmek istiyorlardı. Bununla beraber çadırlarımızın kurulması o kadar kolay olmadı. Kar ve fırtına işi güçleştiriyordu.”

Dr. Fatma Memik ve arkadaşları burada 15 gün içinde 355 hastayı tedavi ediyorlar. Bu hastalardan -7’si hariç- hepsini kurtarmayı başarıyorlar. Aldıkları sağlık önlemeleri sayesinde salgın hastalıklara da engel oluyorlar. Onların gelmesiyle serbest kalan diğer sağlık ekipleri de köylere kadar giderek her tarafı dikkatle tarayıp tedavi edilecek yaralıları bulup hastanelere sevk ediyorlar.

Dr. Memik izlenimlerini anlatmaya devam ediyor; Kızılay’dan övgüyle söz ediyor:

“Burada Kızılay teşkilâtının büyük faaliyetini hemen tebarüz ettirmeye mecburum. Biz, Erzincan’a daha ilk geldiğimiz günde istasyonun ambarı nazarı dikkatimizi çekmişti. Burada fasulyesinden bulguruna ve portakalına kadar her şey vardı… Ankara’ya dönmek için emir aldığım gün Malatya Bez Fabrikası’nın gönderdiği yiyecekler hâlâ tükenmemişti. Halk, Kızılay Aşevi’nin dağıttığı bu yiyeceklerden çok memnun oluyordu. Bu arada Etibank’ın gönderdiği 200 amelenin Erzincan’da yaptığı fedakârane işleri de hemen kaydediniz. Hastaların kurtarılmasına askerler ve mahpusların gösterdikleri yardım Türk milletinin kalbinde saklı şefkat hislerinin ne kadar büyük bir his olduğunu bize her dakika anlatıyordu...”

Dr. Memik, depremzede kimsesiz çocuklar hakkında da bilgi veriyor. Deprem sonrasında anasız, babasız kalan çocukları “şefkatli vatandaşların yanlarına aldıklarını”; kendilerinin de şimdilik 12 çocuğu Ankara’ya getirdiklerini belirterek bu kimsesiz çocukların -sayıları ne kadar olursa olsunÇocuk Esirgeme Kurumu’nun çatısı altında yetişeceklerini söylüyor. (Vakit, 20 Ocak 1940)

CUMHURİYET'İN KIZILAY'I

1925’te Hilali Ahmer Cemiyeti İdare Heyeti Başkanlığı’na Dr. Refik (Saydam) seçilmişti. Cemiyet yeniden yapılandırılmıştı. Genel merkez Ankara’ya taşınmıştı. Atatürk, 1935 yılında cemiyete “Kızılay” adını vermişti. Kızılay, Cumhuriyet tarihinin en yıkıcı depremlerimden 1939 Erzincan depreminde -dönemin zor koşullarına rağmen- iyi bir sınav verdi; Sümerbank, Etibank ve TSK ile organize biçimde felakete müdahale etti. O günler devlette aklın, bilimin ve liyakatin esas alındığı, kurumların içinin boşaltılmadığı günlerdi.

(SİNAN MEYDAN-Cumhuriyet)

Batı Çin’in Rusya’ya 'askeri destek' verdiği iddiasını tartışıyor + Ortadoğu’da Çin etkisi: İran-S. Arabistan mutabakatı (SOL/Özel)

Batı Çin’in Rusya’ya 'askeri destek' verdiği iddiasını tartışıyor (ERDİ AYDOĞDU-SOL/Özel)

Çin’in Rusya’ya 'askeri mühimmat' sevk ettiği iddiası, aynı zamanda Batı’nın yaptırımlarındaki bazı açıkları ve Türkiye ile BAE gibi bazı ülkelerin aracı rolünü ortaya koyuyor.

Batı dünyasının öne çıkan yayınlarından Politico’da 16 Mart tarihli bir makalede, Çin’in Rusya’ya silah başta olmak üzere askeri mühimmat sevk ettiği ileri sürüldü. Geçtiğimiz yılın Haziran ayında başlayıp Aralık ayına dek süren sevkiyatlar, gümrük verileri sağlayan ImportGenius’a ait kayıtlara dayandırılıyor. Haberde Türkiye ve BAE’nin aracı rolüne de dikkat çekiliyor.

Çin’den Rusya’ya askeri sevkiyat iddiası

Habere göre, Çinli şirketlerden Rusya’ya drone parçaları ve zırh da dahil olmak üzere askeri ihtiyaçlar için kullanılabilen 1.000 saldırı tüfeği ve çeşitli ekipmanlar temin edildi. Kısaca DJI olarak bilinen Çinli şirket Da-Jiang Innovations Science & Technology Company’nin geçtiğimiz yılın son iki ayı boyunca, akü ve kamera gibi çeşitli drone parçalarını bir Rus distribütöre yolladığına dikkat çekiliyor. DJI, ‘Uygurların gözetim altında tutulması amacına yönelik olarak drone sağladığı’ gerekçesiyle ABD tarafından 2021’den bu yana yaptırımlara tabi tutuluyor. Ayrıca haberdeki iddia uyarınca DJI gönderiminin BAE üzerinden gerçekleştiğini not etmek gerekiyor.

China North Industries Group Corporation Limited, Politico’nun iddiasına göre, Rus şirketi Tekhkrim’e Haziran ayında tüfek yolladı. İlaveten, devlete bağlı Rus savunma şirketi Rosoboronexport’un mikroçip, termal görüş cihazı ve gaz türbini motoru gibi yedek parçalar ithal ettiği iddiaları da yer alıyor. Çin’in yanı sıra, Sırbistan’dan Myanmar’a kadar pek çok ülkenin ihracatçı olarak bu sürece dahil olduğu öne sürülüyor.

Çift Kullanımlı Mallar: Sivil kullanım için mi, askeri mi?

İddiaların odağındaki bir diğer husus ise çift kullanımlı materyallerin akıbeti. Aynı zamanda ticari amaçlar için de kullanılabilen pek çok malın, askeri birer nitelik kazanabileceği vurgulanıyor. Çeşitli uzmanlara ek olarak, ABD Ulusal Güvenlik Konseyinde görev yapmış olan Zach Cooper da bu iki amacın ayrılmasının ve hangisine yönelik hareket edildiğinin tam olarak tespit edilmesinin zorluğundan söz ediyor. Nitekim, China North Industries Group Corporation Limited tarafından gönderilen CQ-A tüfeklerinin “sivil av tüfekleri” olarak kaydedilmesine karşın M16’dan modellendiği belirtiliyor; ayrıca bu silahların Filipin, Güney Sudan ve Paraguay gibi bazı ülkelerde silahlı kuvvetler tarafından kullanıldığına dikkat çekiliyor. Dolayısıyla Batılı ülkeler, Çin’i bu ikiliği lehine kullanarak Rusya’ya askeri ihracatı sürekli kılmakla suçluyor.

Polonya’nın AB Elçisi Andrzej Sadoś, iddiaların çok ciddi olduğunu ve doğru olup olmadığının ortaya konması gerektiğini belirtti. Daha iyimser olan Alman Şansölyesi Olaf Scholz ise “bunun yaşanmaması gerektiğini ve yaşanmayacağı konusunda iyimser olduğunu” ifade etti. Scholz işbu iddialara ilişkin olarak hiçbir kanıt bulunmadığını da söylemişti.

Politico: Yaptırımlar fiilen deliniyor

Haberde, Rusya’nın özel olarak ABD, AB veya Japonya’da üretilen teknolojik bir materyale ihtiyaç duyması halinde izlenen yollara değiniliyor. Örneğin, hem Batı hem Rusya ile iyi ticari ilişkilere sahip olan ülkelerdeki tacirler Rusya’ya askeri malları taşıyarak yaptırımları delme konusunda aracı rol üstlenebiliyor.

Uygulanan yöntemlerin bununla sınırlı olmadığına ve sözgelimi, gemiden gemiye transfer metodunun son derece yaygın şekilde kullanıldığına yer veriliyor. Uluslararası sularda bulunan bir Rus gemisi petrolü başka bir tankere boşaltır, petrolü ambargoya tabi olmayan bir ülkeden geliyor gibi etiketler ve AB limanına yanaşır. Bir diğer yol ise gemilerin faaliyetlerini gizlemek için konum izleyicilerini kapatmasıdır. Savaşın başlamasından sonra, yani son bir yıl içinde, bu son yolun çok daha sık şekilde izlendiği belirtiliyor.

Öte yandan, bilhassa AB içinde yaptırımlara uyma konusunda soru işaretleri bulunduğu biliniyor. Kırım’ın ilhakını takiben AB’nin Rusya’ya uyguladığı yaptırımlar Siemens tarafından açıkça delinmişti. 2015 ve 2016’da Rusya’ya gaz türbinleri taşıyan Alman firma, soruşturmaya tabi tutulsa da açıklanan ve/ya sonuçlanan herhangi bir ceza bulunmuyor.

Çin ve Rusya arasında Türkiye’nin rolü

ImportGenius verilerine dayandırılan iddialar arasında Çinli şirketler tarafından, Türkiye aracılığıyla, drone parçalarını içeren 12 sevkiyat yapıldığı da mevcut. Ayrıca, 12 ton Çin zırhının Rusya’ya ulaşması için Türkiye’nin geçiş güzergahı rolü üstlendiği ifade ediliyor.

İddialar arasında, Xinxing Guangzhou Import & Export Co.’nun, Rusya’ya zırh ihraç eden Çinli şirketlerden bir tanesi olduğu belirtiliyor. Türk şirketi Arıteks’in ise doğrudan ülkemizde üretim yaparak Rusya’ya kurşun geçirmez yelek ihraç ettiğinin altı çiziliyor. Rusya’nın geçtiğimiz Aralık ayı boyunca 10 milyon dolar değerinde, toplam 80 ton zırh ithal ettiği öne sürülüyor.

Batı kartlarını açık oynuyor

Çin yetkilileri iddiaları yalanlıyor ve “barış görüşmelerini sürdürme konusunda kararlı olduklarını” belirtiyor. Öyle ki Çin’in Washington Büyükelçiliği sözcüsü Liu Pengyu, “Krizi Çin yaratmadı, krizin bir tarafı değil ve çatışmanın her iki tarafına da silah sağlamadı” şeklinde konuşmuştu. Buna karşın, Politico’da vurgulanan eğilim Batı ülkelerinin mevzubahis sevkiyatı önlemek için daha sert bir tavır takınacağı yönünde. Birleşik Krallık merkezli bir think-tank olan Royal United Services Institute’ten James Bryne, “Rusya'ya askeri malzeme taşıyanlara yönelik yaptırımları şimdiden görüyoruz. Eminim ki AB ve diğer ülkelerin bu malzemenin büyük bir kısmının Rusya'ya ulaşmasına yardım eden insanları da hedef aldığını göreceğiz.”

/././

Ortadoğu’da Çin etkisi: İran-S. Arabistan mutabakatı (HAKKI HACINEBİOĞLU-SOL/Özel)

Suudi Arabistan, en büyük bölgesel rakibinin ayağına daha fazla dolanmasını önlemek gibi zor bir sınavla karşı karşıya. İran ise büyük sorunlarının ortasında etrafındaki kuşatmayı kırma derdinde.

Çin’in başkenti Pekin’de bölgenin iki rakip gücü İran ve Suudi Arabistan arasında varılan uzlaşı beklenmedik bir gelişme olarak tüm dünyada dikkat çekti. Çin’in eski dışişleri bakanı olan ve Çin Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin dış politika sorumluluğunu üstlenen Vang Yi ile İran Yüksek Güvenlik Konseyi Sekreteri Ali Şemhani ve Suudi Arabistan Ulusal Güvenlik Danışmanı Musad bin el Ayban’ın dört günlük müzakerelerin ardından mutabakata vardıkları öğrenildi. Bölgenin iki büyük hasım devleti arasında bir uzlaşıya varılması ve bunun Çin’in aracılığında Çin’de gerçekleşmesi şaşkınlığa neden oldu.

Suudi Arabistan ve İran, Ortadoğu ve İslam dünyası üzerindeki rekabetleri, ideolojik ve mezhepsel farklılıkları gibi nedenlerle 1979 ‘İran İslam Devrimi’nden bu yana çeşitli düzeylere inip çıkan bir süreklileşmiş hasımlık ilişkisine sahip. Pekin’de varılan mutabakatın bu hasımlık halini ne kadar değiştirebileceğini kestirmek güç görünüyor.

İki ülke arasındaki düşmanca ilişkilerin tarihini ele almaya gerek yok. Bu düşmanlığın güncel haline nasıl geldiğini ele almak yeterli olacaktır. 2011 yılında bütün bir Arap dünyasını kasıp kavuran, renkli devrimlere ve emperyalist müdahalelere neden olan “Arap Baharı” İran-Suud rekabetini yer yer vekil güçler üzerinden silahlı karşı karşıya gelişlere taşıdı. Pek çok Arap Baharı ayaklanmasının aktif destekçisi olan Suudi Arabistan’ın karşısına, “İslami Uyanış” şiarıyla İran çıktı. İran, Arap Baharı’nda ortaya çıkan kitle dinamiğini ‘İran İslam Devrimi’nden ilham alan bir hareketliliğe evriltebileceğini düşündü.

2015: İlişkilerde kırılma noktası

Nüfusun çoğunluğu Şii olmasına rağmen yönetici hanedanın Sünni ve İran düşmanı olduğu Bahreyn’de İran destekli bir halk ayaklanması gerçekleşti. İlhamını İslam Devrimi Rehberi Ayetullah Ali Hamaney’in çağrılarından alan ayaklanma Suudi Arabistan’ın da desteği ile ezildi. Yemen’de bir Şii mezhebi olan Zeydiliğe mensup olanlar önce Suud kuklası rejimin devrilmesinin taraflarından biri oldu, ardından 2015’te yeni Suud kuklası rejimi devirerek idareyi büsbütün ele almaya kalktı. Suudi Arabistan içinde toplam nüfusa oranları yüzde otuza vardığı tahmin edilen Şiiler, Suud rejimine karşı muhalefetini arttırdı. Yer altında büyüyen bir anti Suud muhalefet, Suudi rejiminin iç güvenlik kaygılarının artmasına neden oldu.

Suriye’ye yönelik emperyalist saldırganlığın başlaması İran ve Suudi Arabistan’ı vekil güçler üzerinden bir sıcak çatışmaya soktu. Saddam sonrası dönemde ülke yönetiminde etkileri hızla artan Şiilere karşı bugün artık Suudi Arabistan’ın bir düzeyde desteğini aldığından emin olduğumuz IŞİD ortaya çıktı. IŞİD ve Şii Iraklı güçler arasındaki sıcak çatışmaları da kısmen vekalet savaşı olarak okumak mümkün.

2015 yılının İran-Suudi Arabistan ilişkilerinde bir kırılma noktası olduğu muhakkak. Yemen’de Şii Husilerin başkent Sanaa’da kontrolü sağlamasının ardından Suudi Arabistan liderliğindeki koalisyon güçleri Yemen’e yönelik “Kararlı Fırtına” operasyonunu başlattı. Kalabalık koalisyon güçleri karşısında Husilerin tek destekçisi İran oldu. İran’ın sağladığı balistik füze ve çeşitli SİHA’lar sayesinde Husiler, Suudi Arabistan derinliklerindeki stratejik noktalara saldırı imkanına kavuştu.

Yemen’e yönelik Suudi saldırganlığının iyice gerdiği Suudi Arabistan-İran ilişkileri Suudi Arabistan’ın 2016 yılında attığı bir adımla kopma noktasına geldi. Suudi Arabistan, ülkedeki Şiilerin en önemli liderlerinden olan din adamı Nimr en Nimr’in de dahil olduğu 47 Şii muhalifi idam etti. Bu karar İran devleti ve kamuoyunda infiale neden oldu. Suudi Arabistan’ın Tahran Büyükelçiliği ve Meşhed Başkonsolosluğu göstericiler tarafından ateşe verildi. Bunun üzeri Suudi yönetimi İran ile diplomatik ilişkilerini askıya almaya karar verdi.

ABD sonrası dönemde Çin’in artan etkinliği

Çin dünyanın en büyük enerji ithalatçısı ve enerji ithalatının yüzde kırka yakınını Ortadoğu’dan gerçekleştiriyor. ABD’nin kaya petrolü ve kaya gazı üretimini artırmasının ardından petrol ve doğal gaz ihracatçısı haline gelmesi son yıllarda ABD’nin Ortadoğu’ya olan ilgisinin azalmasının nedenleri arasında gösteriliyor. Buna karşılık Çin’in petrol ve doğal gaz ihtiyacı yenilenebilir enerji kaynaklarına yaptığı devasa yatırımlara rağmen artmaya devam ediyor. Öyle ki, Ortadoğu’daki gelişmeler, çekişmeler, çatışmalar Çin ekonomisini doğrudan etkiler hale geldi. Çin ekonomisinin güvenliği Ortadoğu petrol üretim ve dağıtımının güvenliği ile bütünleşmiş durumda. Ayrıntıları bu yazının konusu değil ama ABD’nin Çin’i çevreleme stratejisi artık Umman Denizi’nden başlıyor. ABD’nin Pasifik Donanmasının adını Hint-Pasifik Donanması olarak yenileyip görev sahasını genişletmesi de buraya denk düşüyor.

Buna karşılık Çin enerji güvenliğini tesis etmek için Ortadoğu’da daha aktif bir politika izleme ihtiyacı hissediyor. ABD’nin bölgedeki askeri varlığının son yıllarda azalmış olması ve Körfez monarşileri ile ilişkilerinde karşılaştığı sorunlar da Çin’e manevra alanı açıyor.

Çin’in Ortadoğu politikasının bir ayağı geleneksel olarak yakın ilişkilere sahip olduğu İran ile bağlarını güçlendirmekse diğer ayağı da Körfez monarşileri ile yeni ve sağlam bağlar tesis edebilmek. Bu kapsamda Çin bir yandan İran ile 25 yıllık kapsamlı bir işbirliği hedefleyen ve doğrulanmamış iddialara göre İran’a 400 milyar dolarlık bir yatırımı öngören yol haritası imzalıyor. Diğer yandan Körfez İşbirliği Örgütü ile ortak yapılan toplantılarda Batı sömürgeciliğinin bakiyesi “Ortadoğu” terimi yerine “Batı Asya” tabirinin kullanılmasını öneren taraf oluyor. Çin özellikle Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) için iyi bir askeri ortak olarak da öne çıkıyor. Suudi Arabistan, İran’ın balistik füze gücüne ve olası nükleer silah kabiliyetine karşı sahip olmayı istediği balistik füze üretimi için Batıdan bulamadığı ortaklığı Çin’de buldu. Birleşik Arap Emirlikleri, kendi silah sanayisini kurmak için yine Çin’den destek buluyor. BAE’nin iki yıl önce kurduğu silah sanayi şirketi EDGE dünyanın en hızlı yükselen silah sanayi şirketlerinden biri olarak öne çıkıyor. EDGE’in çoğu geliştirme aşamasında onlarca projesi varlığını en çok Çin’den satın alınan teknolojilere borçlu.

Fakat Çin’in orta doğudaki yükselişinin önünde aşılması zor bazı sınavlar var. İran ve körfez monarşileri arasındaki çekişme Çin’in enerji güvenliğini belki de ABD’nin bozucu faaliyetlerinden daha çok etkiliyor. 2019 yılında Suudi Arabistan’ın ARAMCO şirketinin Fars Körfezi yakınlarındaki petrol rafinerilerine yoğun bir dolanan mühimmat (kamikaze İHA) saldırısı gerçekleşti. Tesis ciddi zarar gördü ve petrol piyasaları bu saldırıdan etkilendi. Bu günlerde Ukrayna’da Rusya tarafından kullanıldığına şahit olduğumuz Şahid sınıfı dolanan mühimmatlarla yapılan saldırıyı Husiler üstlense de mesafe bunun mümkün olmadığını gösteriyor. Bazı deliller saldırının İran’dan gerçekleşmiş olma ihtimalini güçlendiriyor.

Çin için bir diğer zor sınav İran ve körfez monarşileri arasındaki dengenin korunabilmesi. Çin Devlet Başkanı Şi Jinping’in Aralık ayında gerçekleştirdiği Ortadoğu seyahatinde Çin ve Körfez monarşileri arasında imzalanan bir metin İran kamuoyunda infial uyandırdı. Metinde BAE ve İran arasında tartışmalı olan Fars Körfezi’ndeki adaların BAE’ye ait olduğu vurgulanıyordu. Halihazırda İran kontrolünde olan bu adaların statüsü ile ilgili böyle bir ibarenin varlığı muhalefetinden iktidarına bütün İran siyasetçilerinin sert protestolarına neden oldu. İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin Şubat ortasında Pekin’i ziyaret etmesiyle buzların eridiği anlaşılıyor.

Kabuğuna sığmayan Suud, kuşatılmış İran

Suudi Arabistan’ın veliahd prensi Muhammed bin Selman, ülkesini emperyalist hiyerarşide en üst sıralara taşımayı hedefleyen bir dış politika stratejisi geliştirmeye çalışıyor. Suudi Arabistan’ın bölgesel iddiaları doğrultusunda zaman zaman Batı ile de sürtüşmeyi göze alan bir politika izliyor. Batı akademilerinde Suudi Arabistan bu dış politikası nedeniyle “revizyonist ülkeler” arasında anılıyor. ABD ve Batı, bu nedenle Suudi Arabistan’a örtülü ya da açık bazı silah ambargoları uyguluyor. Ve yine ABD, yalnızca en yakın müttefiklerine sattığı 5’inci nesil çok rollü muharip jeti F-35’i Suudi Arabistan’a satmayı reddediyor. Bununla birlikte Suud için İran ile rekabet de çok yıpratıcı. İçte ve dışta yaşadığı tüm problemlere rağmen İran, Suud’un Yemen seferinin kepazeliğe dönüşmesine neden olabildi. Fars Körfezi’nde ve hatta bütün bir Suud ülkesindeki stratejik noktalar İran’ın olası askeri tehditlerine karşı korumasız bir halde.

İran, temel nedeni ABD ambargoları olan ama büyük çoğunluğunun çözümü imkansızlaşmış devasa sorunlarla karşı karşıya. Bölgenin en büyük askeri güçlerinden biri olduğu tartışılmaz olan İran neredeyse savaş uçağı uçuramaz durumda. Ordu envanteri 20. yüzyılın ortasında imal edilmiş askeri platformlarla dolu. İçinden çıkamadığı bir ekonomik krizin ortasında. Halkın çoğunluğu ile molla rejiminin kan uyuşmazlığı gün geçtikçe artıyor. Tüm bunlara ek olarak İran’ın bölgede öyle veya böyle sorun yaşamadığı tek bir ülke yok. Körfez monarşileri İran’a karşı İbrahim Anlaşmaları ile İsrail’le yakınlaşıyor. Azerbaycan, İsrail ile siyasi, ekonomik ve en önemlisi askeri ilişkilerini artırıyor.

Bu durum haklı olarak İran’ın tüm siyasi yapılarında İran’ın kuşatıldığı düşüncesine neden oluyor. İran müesses nizamı ve onunla uyum içindeki muhafazakâr İbrahim Reisi hükümeti bu kuşatmayı kırmayı dış politika stratejisinin en başına yazıyor. İran bu doğrultuda gövdesini güçlü gösterecek askeri programları arttırma gayretinde. Yeni projelere uranyum zenginleştirmede yüzde 83 oranına ulaşıldığı bilgisi ekleniyor. Nükleer silah üretimi için uranyumun yüzde 90 oranında zenginleştirilmesi gerektiği biliniyor. İran, onu kuşatmanın, yok etmeye çalışmanın pahalıya mal olacağını göstermeye çalışıyor. Buna ek olarak, komşularla sorunları çözmeye gayret ediyor. Suudi Arabistan ile de bu kapsamda görüşmeler gerçekleşmişti. Irak ve Umman’ın aracılığındaki müzakerelerin sonuçsuz kaldığı düşünülüyordu.

Bu koşullar altında tarafların diplomatik temsilciliklerini tekrar açmaları ve sorunları müzakerelerle çözme konusundaki mutabakatları makul ama öngörülmeyen bir gelişme oldu. İki ülkenin hasımlık düzeyindeki ilişkilerinin bu mutabakatla bir anda düzelmediği de açık. Çin, iki büyük düşmanı en azından ateşten uzak tutmak gibi hiç kolay olmayan bir sorumluluğu üstlendi. Suudi Arabistan, en büyük bölgesel rakibinin ayağına daha fazla dolanmasını önlemek gibi zor bir sınavla karşı karşıya. İran, büyük iddialarının ve büyük sorunlarının ortasında etrafındaki kuşatmayı kırma derdinde. Artık Ortadoğu, Çin’in vazgeçilemez bir aktör olduğu, “şaşırtıcı gelişmeler”in yaşanmasının şaşırtıcı olmayacağı bir bölge haline geldi.

Bağış şovunda 'özel hesap' ayrıntısı: 82 milyar lira nerede? + Bağış kampanyası bir aklanma şovu: 'Gelir adaletsizliğinin çarpıcı bir fotoğrafı' (SOL/Özel)

Bağış şovunda 'özel hesap' ayrıntısı: 82 milyar lira nerede?

(EMRE ALIM-SOL/Özel)

Depremlerin ardından sözü verilen bağışların toplanamadığı ortaya çıktı. Yardım için toplanan milyarlarca liranın denetimden nasıl muaf tutulduğunu Prof. Dr. Aziz Konukman soL'a anlattı.

Resmi verilere göre 48 binden fazla kişinin hayatını kaybettiği depremlerin ardından kamunun organize edebildiği ilk faaliyetlerden biri “Türkiye Tek Yürek” adlı yardım kampanyası olmuştu. Kampanyanın üzerinden bir aydan fazla süre geçmesine rağmen yardım gecesi taahhüt edilen 115 milyar liranın sadece 82 milyarının AFAD hesaplarına yatırıldığı öğrenildi. Böylece milyarderlerin yanı sıra “hazine içi para transferi” eleştirilerine yol açan kamu kurumlarına ait 90 milyar lirayı aşan bağışların da henüz tamamen kampanyaya aktarılmadığı ortaya çıktı.

Vatandaşın Vergisini Koruma Derneği (VAVEK) bilgi edinme kanunu kapsamında AFAD’a yönelttiği sorularda, söz verdiği bağışı yapmayan kişi ve kurumlar ile bugüne dek toplanan bağışların akıbetini sordu.

VAVEK'in AFAD'a yönelttiği sorular:

-Söz verdikleri tutarda bağışı yapmayan kişi ve kurumlar kimlerdir?

-Şu ana kadar toplanan bağışlar herhangi bir kuruma aktarılmış mıdır?

-Toplanan bağışın ne kadarlık kısmı depremzedeler için harcanmıştır?

-AFAD'ın 2021 ve 2022 yıllarına ait finansal tablolar neden yayınlanmamaktadır?

Kızılay hesaplarına yatırılan bağışlar ne oldu?

VAVEK üyelerinden iktisatçı Prof. Aziz Konukman ise soL’a yaptığı değerlendirmede bağışların toplanacağı belirtilen ve toplandığı açıklanan hesaplar arasındaki farka dikkat çekti. Yardım gecesinde Kızılay'ın adının da geçtiğini hatırlatan Konukman, "Televizyon duyurusunda biri AFAD biri Kızılay olmak üzere iki IBAN numarası verildi. Fakat Oktay’ın açıklamasında paranın AFAD hesaplarında olduğu söylendi. Bu muğlaklık giderilmeli. Kızılay artık bir anonim şirkete dönüşmüştür, hizmetleri ticarileşmiştir. Hizmetleri ticarileşmiş bir kuruma bağış ahlaken de mümkün değildir." dedi.

AFAD'ın denetimine 'özel hesap' önlemi

Toplanacak 115 milyar liranın yalnızca AFAD hesaplarına aktarılmasını öneren Konukman, 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu'nun 40. maddesine gönderme yaparak "para AFAD bütçesinin özel gelirler kısmına kaydedilmeli, şartlı bağışın amacına uygun biçimde kullanılması kaydıyla gidere dönüştürülmeli ve amaç dışı kullanımlar cezalandırılmalı" açıklamasında bulundu.

Ancak AFAD'ın faaliyetlerini düzenleyen 5902 sayılı kanunun 23. maddesi nedeniyle bu yönde bir denetimde bulunabilmek mümkün değil. Bu maddeye göre kuruma ait "afet ve acil yardımların yapılması amacıyla” oluşturulan bir “özel hesap” bulunuyor. Kampanyada toplanan bağışların aktarılacağı tahmin edilen bu "özel hesap", diğerlerinden farklı olarak kamu mali yönetimi ve kontrolü ile kamu ihale kanunlarından muaf tutuluyor, yani denetlenemiyor.

Ayrıca bütçe kanunlarının bazı ödeneklerini kullanımı ve harcamalarına ilişkin e-cetveline konulan düzenlemeler sayesinde "özel hesap" açma olanağı getirilen bazı bakanlıklar ve kurumlar için paralel bütçe kullanma imkanı bulunuyor.

Denetlenemeyen özel hesabın hangi amaçlarla kullanılabileceği AFAD’ın 2021 yılına ait 'Acil Yardım Harcamaları' raporunda şöyle sıralanıyor:

-Arama kurtarma çalışmaları

-Müdahale çalışmaları

-Afetzedelere yapılan harcamalar

-Barınma ve beslenme hizmetleri

-Risk azaltma çalışmaları

'Paralel bütçe' nasıl denetlenecek?

AFAD'a ait yayınlanan son finansal tabloda kurumun 2021 bütçesi 2 milyar 85 milyon lira olarak görülüyor. Ancak buna ek olarak acil yardım harcamaları için "özel hesap"tan 1 milyar 82 milyon lira daha harcandığı görülüyor. Prof. Konukman "gizli bütçe" olarak tanımladığı hesaba ilişkin, "Bu paralel bütçedir. İlgili kanunların dışındaysa bunun denetimi nasıl yapılacak. Bu rakamların amacına uygun kullanılıp kullanılmadığını nasıl anlayacağız” uyarısında bulundu.

AFAD’ın yönetmeliğinde yer alan 35. maddeye göre özel hesaptan yapılan harcamalar her yıl ocak ayının son haftasında kamuoyu ile paylaşılmak zorunda. Yani depremin ardından toplanan yardımların nasıl kullanıldığı 2024’ün Ocak ayından önce öğrenilemeyecek. Kurumun bu yıl açıklaması gereken 2022 raporu hala açıklamadığı göz önünde bulundurulduğunda bu sürenin daha da uzayacağı tahmin ediliyor. Öte yandan raporlar yayınladığında ise kaynak tahsisinin yapılıp yapılmadığına ilişkin denetim gerçekleştirilmediği için verilere şüpheyle yaklaşılıyor.

'2024 beklenmeden kamuoyu bilgilendirmeli'

AFAD'ın kamuoyunu acilen bilgilendirmesi gerektiğinin altını çizen Konukman, "AFAD, 2024’ün Ocak ayını beklemeden kamuoyuna açıklama yapmalı. AFAD’ın raporu beklemeden kamuoyunu düzenli biçimde bilgilendirmeli. Yeni gelecek hükümet bu tür özel tertipten harcama olanağını ortadan kaldırmalı" ifadelerini kullandı.

Türkiye Tek Yürek kampanyasında toplanan yardımlara ilişkin bir tartışma da bağışların şartlı olup olmadığı. 115 milyar liranın deprem bölgesinde kullanılmak üzere “şartlı bağış” olarak alındığını belirten Konukman, bu nedenle paranın hazineye değil, AFAD'a gideceğini kaydediyor. Bu durumda "özel hesabı" denetime tabi tutacak maddenin uygulanması halinde şartlı bağışı “amacı dışında kullananlar” için çeşitli yaptırımlar uygulanmasının yolu açılabilir.

"Şartlı bağış ve yardımın zamanında kullanılmaması nedeniyle doğacak zararlar ile amaç dışı kullanım nedeniyle yapılan harcamalar sorumluluğu tespit edilenlere ödettirilir."

5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu'nun 40. maddesi

AFAD'ın denetlenmesine imkan vermeyen kanun maddesinin yürürlükten kaldırılması gerektiğini savunan Konukman, "Bu düzenleme kaldırılırsa AFAD’ın raporlarını açıklamasına gerek kalmaz. Harcamaları bütçe içerisinde görebiliriz. Sosyal devlette bunlar olmaz. Bütün bunlar bağışla değil, vatandaştan toplanan vergiyle olur." dedi.

/././

Bağış kampanyası bir aklanma şovu: 'Gelir adaletsizliğinin çarpıcı bir fotoğrafı' (BAHADIR BATUR - SOL/Özel)

İktisatçı Özgür Orhangazi, bağış kampanyası hakkında 'bir cepten diğer cebe koyuluyor' derken, 'bağış şovunun' aynı zamanda ülkede gelir dağılımı eşitsizliğini gözler önüne serdiğini vurguluyor.

Maraş merkezli 7,7 ve 7,6 büyüklüğündeki depremler, 11 kentte büyük yıkıma yol açtı. Depremlerin ardından bölgeye yardımların gecikmesi, arama-kurtarma çalışmalarındaki koordinasyonsuzluk dikkat çekerken; iktidar depremin yol açtığı yıkımdan çok, bölgeye yapılan yardımların “hangi kurumlar” tarafından toplanması gerektiğine ilişkin açıklamalarda bulundu.

Maraş merkezli 11 ili etkileyen deprem için, dün ortak yayınla televizyonlarda ve radyolarda başlatılan "Türkiye Tek Yürek" kampanyasında 115,1 milyar liralık bağış tutarına ulaştığı açıklandı. Ancak kamuoyunda yapılan bağışlardan çok, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve kamu bankalarının bağışları konuşuldu.

Öte yandan iktidar her yıl “vergi affı” adı altında patronların devlete ödemesi gereken milyarlarca liralık vergiyi silerken, patronların yapacakları bağışların da vergi matrahından düşüleceği bildirildi. Şirketler de zaten ödemeyecekleri vergilerin bir bölümünü bağış adı altında göndermeyi taahhüt etti.

Merkez Bankası, deprem için düzenlenen bağış kampanyasında, 30 milyar lirayla en yüksek bağışçı konumunda. Merkez Bankası’nın ‘bağış’ açıklamasından sonra, TCMB’nin bağışının kaynağının 2022’ye ait bilanço kârı olacağı bildirildi.

Diğer dikkat çeken bağışçılar olan kamu bankalarınaysa Aralık 2022’de Türkiye Varlık Fonu üzerinden her biri için 20 milyar liralık sermaye aktarımı gerçekleşmişti. Söz konusu kamu bankaları olan Ziraat Bankası 20 milyar lira, VakıfBank 12 milyar lira, Halkbank 7 milyar lira deprem kampanyasına bağışta bulunduğunu açıkladı.

Bağış kampanyasının ardından sosyal medya hesabından açıklamada bulunan İktisatçı Prof. Dr. Özgür Orhangazi, “Peki izleyenler neyi izlediler? Gerçek ve saf neoliberalizmi izlediler. Bir yandan kamunun tüm gücü ve kapasitesi zayıflatılırken bir yandan da her şeyin 'zengin hayırseverler'in insafına bırakıldığı bir aklanma şovunu” yorumunda bulundu.

Prof. Dr. Orhangazi paylaşımında bağışların kaynağını şu şekilde sıraladı:

Şimdiye kadar kaçırılan, ödenmeyen, affedilen vergiler.
İmar, arsa, ihale, kent vs. rantları
Düşük ücret yüksek sömürüye dayanan birikim rejiminin yarattığı karlar.

'Bir cepten çıkarıp, diğer cebe koymak'

soL’a açıklamalarda bulunan İktisatçı Özgür Orhangazi, kamu bankaları ve Merkez Bankası'nın yaptığı bağışları "bir cepten çıkarıp, diğer cebe koymak" olarak yorumladı. Özgür Orhangazi, "yarın alacağınız şeyi, bugün almış oldunuz" diyerek, şirketlerin yapacakları bağışların ödeyecekleri vergilerin daha önce aktarılması olduğunu ifade etti.

İktisatçı Orhangazi, şirketlerin yaptıkları bağış açıklamalarının Türkiye'deki gelir dağılımındaki eşitsizliği gözler önüne serdiğini vurguladı. Orhangazi bu konu hakkında, "Nereden kazanılıyor bu paralar, nasıl kazanılıyor? Bağışların kazandıklarının çok çok küçük bir miktarı olduğunu tahmin edersek, bu soruların da açık açık sorulması gerekiyor. Bu kadar bağış yapılabiliyorsa, Türkiye’de en basitinden acilen gelir ve servet adaletsizliğinin düzeltilmesi gerektiğini gösteriyor. Milyonluk bağışlar yapılabiliyorsa, niye asgari ücret azıcık artırıldığında maliyetler çok arttı, bunu taşıyamaz şirketler falan deniliyor?" değerlendirmesinde bulundu.

'Kamu tarafından yapılması gerekenlerin sermayenin hayırseverliğine bırakılması'

Bağış kampanyasının ardından sosyal medya hesabınızdan yaptığını paylaşımınızda ‘ne izledik?’ sorusuna, “Gerçek ve saf neoliberalizm izlendi” yorumunda bulundunuz. Bağış kampanyası konusunda görüşleriniz nedir, hem kamu kurumlarının yaptığı bağışlar hem de yapılacak bağışların şirketlerin vergi matrahından düşülmesi hususunda?

İzlediğimizin "neoliberalizm" olduğunu söylüyorum: Kamunun yapması gereken adımları atmadığı, kamunun küçültüldüğü ve kamu tarafından yapılması gereken işlerin de özel sermayenin hayırseverliğine bırakılması anlamında. Bu durum Türkiye’ye özgü değil, dünya çapında karşımızda.

Bunun en net ve en açık örneğini gördük.

İktidarın bağış kampanyasında şirketlerin yapacağı bağışları vergi matrahından düşmesi, aslında vergi ödemelerini erken toplayıp, bunu dolaylı olarak ‘bağış’ olarak gösterip aktarmak olarak mı görmeliyiz?

Benim anladığım, bu yapılan bağışları vergi kanunlarına vergi matrahından düşebiliyorsunuz. Bunun dışında bir açıklama görmedim, yine aynı şeye tabi olacağını tahmin ediyorum.

Şu anda bu bağışı yaparak vergiden düşecek olmanız, ileride toplayacağınız – eğer toplayacaklarsa o vergileri – vergilerin düşmesi anlamına gelecek. Nihayetinde yarın alacağınız şeyi, bugün almış oldunuz. Bunun dışında herhangi bir özelliği yok.

'Hazine’ye aktarılacak paranın zamanlamasını öne çekmiş olabilirler'

Merkez Bankası bağış yapabilir mi? Ancak daha önce de TCMB’nin ‘bağış’ olarak aktarımda bulunduğu da kaydedildi. Merkez Bankası’nın 2022 yılı için açıklayacağı bilanço kârından 30 milyar lirayı bağış olarak aktaracağı da bildirildi. Yoksa bu durum bir para genişlemesi mi, basılacak parayı şimdiden vaat etmek midir?

Bu durumda iki şey var. Birincisi, zaten kapanmış olan 2022 yılının kârından bu sene nasıl bağış yaptıklarını, nasıl bilançolayacaklarını anlayamıyorum. Bağışı şu anda yapıyorlar çünkü.

Bunu bir kenara bırakırsak, Merkez Bankası’nın elde ettiği kârların üzerine Kurumlar Vergisi öder, bu zaten Hazine’ye giden bir para. Kurumlar Vergisi ödendikten sonra kalan para da Merkez Bankası’nın ortaklarına dağıtılır. Merkez Bankası’nın en büyük ortağı Hazine olduğu için, bunun da büyük kısmı Hazine’ye gidecek. Dolayısıyla bu şartlar altında değişen hiçbir şey yok. Sadece zamanlamaya göre biraz öne çekmiş olabilirler Hazine’ye aktarılacak paranın.

'Varlık Fonu da paralel bir hazine gibi görünüyor zaten'

Aralık ayında Türkiye Varlık Fonu, kamu bankalarına yönelik sermaye aktarımı kararı almıştı, her biri için 20 milyar liranın üzerinde olduğu bildirilmişti. Kamu bankaları da bağış kampanyasında toplamda 39 milyar lira bağışlayacaklarını açıkladılar. Bu durum hakkındaki yorumunuz nedir?

Nihayetinde bir cepten çıkarıp, diğer cebe koymaktan kastettiğim o.

Dahası bu kamu bankaları zaten, Varlık Fonu’nun altındalar; Varlık Fonu’na ait bu bankalar. Varlık Fonu da paralel bir hazine gibi görünüyor zaten. Bir anlamda dolaylı olarak o paranın bir hazineden diğer bir hazineye aktarımını yapmış oluyorsunuz.

'Gelir ve servet eşitsizliğinin ne kadar muazzam bir seviyeye ulaştığını gösteriyor'

Daha önce de dediğim gibi, birincisi kendi cebindeki parayı sağdan sola koydular. İkincisi de alınacak vergiler, biraz daha erken tahsil edildi.

Nihayetinde bu kampanyanın gösterdiği diğer şey de, Türkiye’deki bu gelir ve servet eşitsizliğinin ne kadar muazzam bir seviyeye ulaştığını gösteriyor. Telaffuz edilen rakamların büyüklüğünü düşündüğünüzde idrak bile edemiyorsunuz.

Arayıp da ‘Ben şu kadar milyon bağışlıyorum, bu kadar milyon bağışlıyorum’ diyebilecek, bunu yapabilecek insanlar var demek ki Türkiye’de. Burada da başka bir şeyden daha söz etmemiz gerekiyor.

'Nereden kazanılıyor bu paralar, nasıl kazanılıyor?'

Belki depremden, felaketten dolayı erken, belki de tam zamanı; bilmiyorum. Nereden kazanılıyor bu paralar, nasıl kazanılıyor? Bağışların kazandıklarının çok çok küçük bir miktarı olduğunu tahmin edersek, bu soruların da açık açık sorulması gerekiyor.

Bu kadar bağış yapılabiliyorsa, bu durum Türkiye’de en basitinden gelir ve servet adaletsizliğinin acilen düzeltilmesi gerektiğini gösteriyor. Bu kadar milyonluk bağışlar yapılabiliyorsa, niye asgari ücret azıcık artırıldığında "Maliyetler çok arttı, bunu taşıyamaz şirketler falan deniliyor?" Bu sorular da geçiyor akıldan.

Gelir İdaresi Başkanlığı’nın bağış açıklamasına baktığımızda ve mevzuatta yapılan bağışların vergi matrahının yüzde 5’inden düşülebileceği görülüyor. Bağışların tutarlarını da incelediğimizde, şirketlerin bu yüzde 5’lik dilime düşecek bağışlar yaptığını görüyoruz.

Buradan hesap edebiliriz bir anlamda. Bir yerden sonra aşırı rahatsız edici bir tablo...

KISA KISA - 20 MART 2023 -

Seçmen listeleri bugün askıya çıkıyor, itiraz için son tarih 2 Nisan (SOL)

Yüksek Seçim Kurulunun (YSK) 14 Mayıs'ta yapılacak Cumhurbaşkanı Seçimi ve 28. Dönem Milletvekili Genel Seçimine ilişkin takvimine göre, muhtarlık bölgesi askı listeleri ve tutuklular ile taksirli suçlardan hükümlülere ilişkin askı listeleri, güncellenmek üzere bugün saat 08.00 itibarıyla ilçe seçim kurullarınca askıya çıkarılacak ve itiraz süreci başlayacak. Muhtarlık bölgesi askı listeleri ve tutuklular ile taksirli suçlardan hükümlülere ilişkin askı listeleri 2 Nisan'da askıdan indirilecek ve itiraz süreci sona erecek. Depremzede seçmenler, seçimde kendi illerinde veya taşınmak zorunda kaldıkları illerde oy kullanabilmeleri için adres değişikliği beyanlarını, 17 Mart 2023 saat 23.59'a kadar nüfus müdürlükleri ya da e-devlet üzerinden yaptı. Bu işlemleri henüz yapmayanlar, muhtarlık bölgesi askı listelerinin askıya çıkma tarihi olan 20 Mart 2023 ile 2 Nisan 2023 tarihleri arasında da bu işlemlerini gerçekleştirebilecek. Ayrıca yarın yurt dışı seçmen kütüğünün, Türkiye saati ile 08.00'de "www.ysk.gov.tr" adresinden ilan edilmesiyle de itiraz sürecine geçilecek. YSK'nin internet sitesinden bina esasına göre düzenlenen seçmen kayıtlarının sorgulanmasına da başlanacak.

Seçim yaklaştı, Fahrettin Altun’un kasası açıldı (Mustafa Bildircin-Birgün)

14 Mayıs’a sayılı günler kala gözler İletişim Başkanlığı’na çevrildi. Şubat 2022’de 50,2 milyon TL harcayan başkanlığın, Türkiye’nin seçim atmosferine girdiği Şubat 2023’te ise tam 188,8 milyon TL harcadığı ortaya çıktı.(https://www.birgun.net/haber/secim-yaklasti-fahrettin-altun-un-kasasi-acildi-425439)

'Atatürk Havalimanı'nı açtırmamak için pistine cami yapıyorlar'(SOL)

Millet Bahçesi'ne dönüştürülmek için pistleri kırılan Atatürk Havalimanı'nda inşaat çalışmaları sürüyor. İYİP'in İstanbul Büyükşehir Belediyesi Meclis Üyesi Ali Kıdık, sosyal medya hesabından (https://twitter.com/i/status/1637436328500494337) bir video paylaşarak, Atatürk Havalimanı'ndaki piste cami yapıldığını duyurdu. Kıdık, havalimanının kuzey-güney pistlerine 100 metre mesafede bir cami bulunmasına karşın, yeni bir cami inşaatına başlanmasına şu sözlerle tepki gösterdi: "Zihniyetin, niyetinin anlaşıldığı yapılar yükselmeye başlamış. Atatürk Havalimanını tarihten silmek isteyenler tam karşısında 100 metre mesafede cami olmasına rağmen Millet İttifakı kazanırsa Atatürk Havalimanı'nı açtırmamak için cami inşaatını da yapmaya başlamışlar."

Bankacılık krizi: Credit Suisse'i rakibi UBS satın aldı (SOL)

İsviçre'nin en büyük bankalarından Credit Suisse'i rakibi UBS satın alıyor. İsviçre Merkez Bankası satın alma için anlaşma imzalandığını duyurdu.(https://haber.sol.org.tr/haber/bankacilik-krizi-credit-suissei-rakibi-ubs-satin-aldi-369218)

Sahte diploma skandalı: CHP'li Başarır tek tek isim saydı (Cumhuriyet)

CHP Mersin Milletvekili Ali Mahir Başarır, sahte diploma skandalını geçtiğimiz günlerde Meclis gündemine taşımıştı. Başarır, "Ver mehteri” sloganıyla ünlenen sunucu Erkan Tan’ın da bulunduğu kişilerin sınava bile girmeden diploma sahibi olduğunu söyledi. Halk TV'de yayımlanan Sansürsüz programına konuk olan CHP Mersin Milletvekili Ali Mahir Başarır, sahte diplomalara dair soruları yanıtladı.Başarır, geçtiğimiz günlerde Meclis'te "Türk Hava Kurumu Üniversitesi'nde 2016-2017 ve öncesi yıllarda verilen yüksek lisans diplomalarının incelenmesi" amacıyla verilen önerge öncesinde sahte diploma verilen isimleri açıkladı. O isimler arasında A Haber sunucusu Erkan Tan, Tarım ve Orman Bakan Yardımcısı 24 ve 26’ncı dönem AK Parti milletvekili Ebubekir Gizligider, Cumhurbaşkanlığı Denetleme Kurulu Genel Sekreteri Necdet Ada, Cumhurbaşkanlığı Koruma Daire Başkanı Osman Çangal, Sağlık Bakanlığı Müşaviri Gökhan Biçkur, 2011-2013 yılları arasında Danıştay Başkanlığı yapmış Hüseyin Hüsnü Karakullukçu, Sermaye Piyasası Kurulu Başkanlık danışmanı Enes Çelebi yer alıyor. Başarır, “Ver mehteri” sloganıyla ünlenen sunucu Erkan Tan’ın da bulunduğu kişilerin sınava bile girmeden diploma sahibi olduğunu söyledi. (UZAY İÇİN KONTENJANDAN ALINAN İSİMLERE BAK) Başarır konuşmasına şu sözlerle devam etti: "Bu ülkenin Cumhurbaşkanı Türk Hava Kurumu Üniversitesi kurulduğunda çıktı 'Türkiye'de ilk olarak uzayla ilgili bir üniversite kurduk' dedi. Uzayla ilgili üniversiteye kontenjandan alınan isimlere bak: Erkan Tan, onunla uzaya gideceğiz ya da milletvekilleriniz ya da Hilmi Daşdemir, anketlerinizi yapıp algı yaratan televizyonlardaki bülbülünüz. Gelin, bunları araştırın, üniversiteler ne hâlde! Siz mimarlık fakültesine ilahiyatçıyı, hukuk fakültesine veterineri atıyorsunuz, Türk Hava Kurumu Üniversitesini bu hâle getirmişsiniz yani 50’ye yakın isim var, saymakla bitmiyor, çoğu sizin milletvekiliniz. Yahu Osmaniye Milletvekiliniz çıksın, söylesin; okul nerede? Osmaniye Milletvekili nerede? Bakayım bir adına. Mesela Ankara Milletvekili Sayın Çam nerede? Söylesin, bu okul nerede, gitmiş mi okula?"

Kulislere yansıyan bomba iddia: AKP çareyi Müge Anlı'da arıyor (Cumhuriyet)

Gazeteci Talat Atilla, AKP’nin Müge Anlı ile AKP’ye yakınlığıyla bilinen Hasan Basri Yalçın, Hilal Kaplan, Halime Kökce ve Şebnem Bursalı’ya milletvekili adaylığı teklif ettiğini ileri sürdü.(https://www.cumhuriyet.com.tr/siyaset/kulislere-yansiyan-bomba-iddia-akp-careyi-muge-anlida-ariyor-2062862)

Tam 33 ihale aynı firmaya (Uğur Şahin-Birgün)

Selin etkilediği Elazığ’da AKP’li belediyenin 6 milyon 748 bin TL’lik ‘atık su borusu’ alım ihalesini, AKP Elazığ İl Yönetim Kurulu Üyesi Yılmaz’ın şirketi aldı. Bu ihaleyle şirketin Elazığ Belediyesi’nden aldığı toplam iş 33’e çıktı. (https://www.birgun.net/haber/tam-33-ihale-ayni-firmaya-425431)

Erdoğan seçmeni böyle korkutmaya çalıştı: "Yarın elektriksiz kalırız" (BİRGÜN)

Bandırma’daki bor tesisinin açılışında konuşan Erdoğan, muhalefete yüklendi. Erdoğan, “Vatandaşımızın ‘Baba, bizi bunlara bırakma’ ifadesi sorumluluğunuzu arttırıyor. Bunlara vatandaşımız bırakılır mı? Biz can derdindeyiz, onlar mal derdinde” ifadelerini kullandı. Seçmeni de korkutmaya çalışan Erdoğan, muhalefetin iktidara gelmesi durumunda elektriksiz kalınacağını savundu. (https://www.birgun.net/haber/erdogan-secmeni-boyle-korkutmaya-calisti-yarin-elektriksiz-kaliriz-425406)

Çadır satmadıkları yer kalmamış (İsmail Arı-Birgün)

“Çadır tüccarı” olarak nitelendirilen Kızılay Başkanı Kerem Kınık’ın daha önce de Diyanet Vakfı’na çadır sattığı ortaya çıktı. Kızılay yöneticileri “çadır siparişine yetişemeyip müşterilerine mahcup olduklarını” da belirtmiş.(https://www.birgun.net/haber/cadir-satmadiklari-yer-kalmamis-425427)

Sığınağın kolonlarını kesip daire yapmışlar (Ramis SAĞLAM-Evrensel)

İzmir’de Gürler Sitesi'ndeki iki blokta bodrum kattaki sığınakların kolon ve kirişlerinin tahrip edilerek daireye çevrildiği iddiası yargıya taşındı. (https://www.evrensel.net/haber/485319/siginagin-kolonlarini-kesip-daire-yapmislar)

(derleyen: mstfkrc)