Osmanlı’dan bu yana Türkiye’de tütün üretiminin en önemli kentlerinden olan Samsun’da, hükümetin tarım politikaları sonucu tütün üretiminin yapıldığı tarlalar toplu konut alanlarına dönüşürken, sigara fabrikalarının yerine de AVM ve adliye yapıldı.
AKP’nin tarım politikalarının en ağır sonuçlarının görüldüğü alanlardan biri de tütün… Osmanlı döneminden başlayarak 2002 yılına kadar adı tütünle anılan Samsun için bu ürün artık geçmişte kalmış. Tütün tarlalarında toplu konutlar, sigara fabrikalarının yerinde de alışveriş merkezi ve adliye yükseliyor.
Samsun, yüksek kaliteli tütünü ve üretim hacmi ile Osmanlı döneminden yakın zamana dek Türkiye’nin tütün üretiminde ismi ilk üç arasında anılan bir kent oldu. Osmanlı’nın borçlarına karşın Reji isimli Fransız tekeline bırakılan tütün ve sigara üretimini Cumhuriyet’in ilanı ile geri alan bölge halkının payına gelir dağılımından uzun yıllar yüzünü gülümsetecek kadar pay düştü.
Reji dönemi geri geldi
Ancak 1980 yılında yapılan askeri darbenin ardından uygulanmasına başlanan neoliberal ekonomik politikalar sonucunda, yerli üretici için tütün üretimi cazip bir ürün olmaktan çıkartılırken, AKP iktidarları ile neredeyse tamamen çok uluslu şirketlerin kontrolüne bırakıldı. Samsun, insanların kendi tüketimi için bile tütün ekemediği, 20 bine yakın yurttaşının üretim ve kaçakçılık bahaneleriyle öldürüldüğü Reji dönemini anımsatan günlerine geri döndü. 1887 yılında kurulan ve bir marka olan Samsun ve Bafra sigaralarının üretildiği fabrikalar kentsel rantın yandaşa aktarım aracı oldu, Reji binaları alışveriş merkezine dönüştü, TEKEL fabrikasının yerine de dev adliye binası inşa edildi.
Yine Torunlar
Samsun’un tarihi binalarından olan sigara fabrikası kentin en merkezi yerinde. Sigara üretiminin durdurulmasıyla terk edilen tarihi binalar, AKP döneminin gözde şirketlerinden, ismi 10 işçinin asansör kazasında öldüğü inşaatla duyulan Torunlar Holding’in ortak olduğu şirket tarafından restore edildi. Recep Tayyip Erdoğan’ın imam hatipten arkadaşı Aziz Torun’un şirketi Torunlar Holding’in yüzde 40 hissesine sahip olduğu Bulvar Samsun Alışveriş Merkezi, 1 Temmuz 2012’de açıldı. Diğer ortağı Turkmall Gayrimenkul olan AVM, 30 yıllık işletme süresinden sonra Samsun Büyükşehir Belediyesi’ne devredilecek.
Fabrika yerine adliye
Samsun’un bir diğer sigara fabrikasının yerine de adliye binası yapıldı. Kılıçdede Mahallesi’nde bulunan TEKEL binaları yıkılarak yerine inşa edilen ve Karadeniz’in en büyüğü olan bina, üç yıl süren inşaatın ardından 2014’te hizmete girdi.
Diğeri de uluslararası sermayeye
Kapatılan fabrikaların yerine açılan Ballıca Sigara Fabrikası da 2008 yılında TEKEL’in özelleştirilmesi ile dünyanın en büyük sigara tekeli olan British American Tobacco’ya satıldı. Satıldığında Tekel’in teknoloji açısından en modern fabrikalarından biri olan Ballıca, bilinen son rakamlara göre üç vardiyada 16 bin 584 ton sigara üretildiği ve yılda 90 milyon TL kâr elde edilen bir fabrikaydı.
Sonun başlangıcı
Fabrikaların kapatılmasıyla bir dönem kapandı, Samsun’da tütün üretimi de yok denecek düzeye indi. Nikotininin azlığı, aromatik özelliği ile dünyada ün kazanan Bafra ve Canik tütünlerinin üretildiği Samsun’da, tüm Karadeniz bölgesindeki tütün üreticilerinin yüzde 50’ye yakını yaşıyordu. Yan sanayisi ve sigara üretimi ile her dört Samsunludan birinin tütünden geçindiği kent için bu ürün en önemli ihraç kalemi de oldu uzun yıllar boyunca.
1994 yılında üretimine kota getirilen tütüne devlet desteğinin de yaratılan bir ekonomik kriz sonrası başlayan Derviş dönemi uygulamalarıyla bitirilmesi, tütün üretiminin yediği en önemli darbelerden oldu. Samsun bölgesinin de sonuçlarını ağır bedeller ödeyerek yaşadığı bu uygulamaların ilk işaretleri Derviş döneminde görüldü. Projenin temel taşları AKP’nin iktidara gelmesi ile döşenmeye başlandı. AKP, büyük tepkiler çeken dönemin Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer’in veto ile engellediği yasadan geri adım atmayarak, “Tütün Üretimi, Üretici Tütünlerinin Pazarlanması, İç ve Dış Ticareti, Denetimi ve Tütün Eksperliği ile ilgili Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik”i 4 Aralık 2002’de Resmi Gazete’ de yayımladı. Bununla tütün ekimi sınırlanırken, karanlık Reji dönemini anımsatan yaptırımlar ve cezalar getirildi. Tütün ve sigara üretimi uluslararası tekellerin güdümüne bırakıldı, hapis cezaları ve yüksek para cezaları öngörüldü.
Samsun nasibini aldı
TÜİK verilerine göre, Türkiye’de tütün ürünleri imalatının yüzde 90’a yakını yabancıların eline geçti. Tütün Eksperleri Derneği’nin raporuna göre, Samsun’da 1980 yılında 484 köyde 50 bin 654 aile tütün ekerken, 2007 yılına gelindiğinde 11 bin 916 tütün üreticisi aile kaldı. Son rakamlarla da bunun 25 yıl öncesine göre yüzde 83 azaldığı biliniyor.
“Samsun Köylerindeki Göç Hareketleri ve Sebepleri” isimli araştırmaya göre, 5 yıl içinde Samsun’un köylerinden, yüzde 90’ı ekonomik nedenlerden olmak üzere 47 bin 840 yurttaş göç etmek zorunda kaldı.
‘İnadına…’
Bafra Ovası’nın tamamına yakınında tütün üretilirken bugün sadece 50 dolayında köy üretim yapıyor. Bafra’nın Kolay köyünde tütün üreten tek çiftçi eski Muhtar Nevzat Okur, “Benimki de inattan…İçeçeğim kadar tütün üretiyorum” diyor.
‘Tüccarın eline kaldık’
Tütün üretimini bırakan köylüler, tütün desteklerinin kalkmasından sonra tüccarın eline kaldıklarından yakınıyor. Alım fiyatlarının düşük olduğunu, tüccar ne kadar isterse o kadar fiyat verdiğini, geçen yılki üretimin maliyetini bile çıkartamadıklarını anlatıyor köylüler…
Kırıç alanda yapılan üretim nedeniyle su taşımak zorunda olduklarını söyleyen köylüler, “Bir tanker su 40-50 liraya geliyor, tütün üretmek zor iş, yılın her ayı, günün her saati hizmet istiyor. Sabah erkenden gün doğmadan kalkıp çalışmak zorundasın. Eskiden bu iş bize kazandırıyordu, çocuğumuzu bununla okuttuk; kızımızı, oğlumuzu bununla evlendirdik. Ev, traktör sahibi olduk ama artık bu iş bitti, çünkü devlet bize üretmeyin diyor” diye anlatıyor.
‘Adıyaman tütünü içiyoruz’
Elindeki sarma tütünü gösteren bir yurttaş, “Bu Adıyaman tütünü biliyor musun, artık içecek kadar bile tütün bulamıyoruz. Samsun, Bafra sigarası vardı, altın gibi tütünümüz olurdu, şimdi Adıyaman tütünü satılıyor” diyor.
Tütün dükkânları
Samsun’da sigara fiyatlarının yüksekliği nedeniyle birbiri ardına açılan tütün dükkânlarından birinde konuştuğumuz esnaf, şehirde dükkân sayısının 200’ e yaklaştığını anlattı. Kayıtdışı çalıştıklarından yakınan esnaf, “Kaçakçı durumundayız, hükümet buna bir düzenleme yapsa iyi olacak. Tezgâhta Samsun tütünü dışında her yerden tütün var, bulamıyoruz yerli tütünü, bitti artık, kimse üretim yapmıyor” diyor. Adı tütünle anılan Samsun’un sokakları şimdi tütün kokmuyor, adresler Reji’ye göre tarif edilmiyor, altın sarısı tütün artık nostalji…
NURCAN GÖKDEMİR / BİRGÜN
