Kapitalizm nereye gidiyor?-Hayri Kozanoğlu-
Küresel kapitalizmin geleceğini belirleyecek dinamikler ideolojik, ekonomik, ekolojik ve jeopolitik boyutlarıyla giderek dönüşüyor, kapitalizmin geleceğini belirsiz kılıyor. Dönüşümü anlamak için geniş bir perspektif şart.
Başlıktaki bu soruya cevap vermek kolay değil. Şimdilik bir dünya devrimi ufukta görünmediğine göre, yer yer sosyalistlerin seçim başarıları, kamucu belediyecilik uygulamaları, komünal yaşam arayışları gibi örneklerle yetinip küresel kapitalizm içerisinde yaşayacağız gibi görünüyor. O nedenle kapitalizm trendlerine ilişkin analizler özellikle önem taşıyor. Aşağıdaki yazı ise Türk Sosyal Bilimler Derneği’nin 18. Kongresi’ndeki sunumumun bir özetidir.
1. Kapitalizm ideolojik hegemonyasını, halk nezdinde cazibesini kaybetti. Kapitalist küreselleşmeyle herkesin yüzünün güleceği, refahının artacağı tezlerinin boşa çıktığı görüldü. ABD’de yapılan anketler bile kafalarında bir örgütlenme modeli, geçiş programı, yeni bir toplum tasarımı olmadan gençlerin “bundan kötüsü olmaz” düşüncesiyle sosyalizmi kapitalizme tercih ettiklerini gösteriyor. Çünkü onlar önceki kuşakların bir ev sahibi olma, çocuklarını üniversitede okutabilme gibi olanaklarına dahi erişemeyeceklerini düşünüyorlar. Aslında istemeden, “Bari günümü gün edeyim, bugün daha az tasarruf yapayım, daha çok tüketeyim” zihniyetiyle talebi canlı tutup, kapitalizmin ömrünü uzatıyorlar.
2. Kapitalizmin doğasından kaynaklanan kriz eğilimleri çok boyutlu bir biçimde kendini gösteriyor. “Çoklu krizler” adı verilen, durgunluğun müzminleşmesiyle ekonomik, savaşların yaygınlaşmasıyla jeopolitik, aşırı sağın yükselişi ve otoriter yönetimlerin sıklaşmasıyla ideolojik, küresel ısınmanın durdurulamaması ve doğal felaketlerin artışıyla ekolojik, doğurganlık oranlarının düşüşü, ortalama yaşam süresinin uzaması sonucu işgücünün daralmasıyla demografik boyutları bulunan krizler söz konusu. Bunlar çok boyutlu olmalarının yanı sıra, birbirlerini etkileyen, çoğaltan, toplamlarından fazla bir sarsıntı yaratan bir nitelik taşıyorlar. Örneğin savaşlar doğa tahribatını ağırlaştırıyor; ekonominin kaynaklarının sosyal harcamalara değil silahlanmaya ayrılmasına yol açıyor; çalışma yaşındaki gençlerin ölümüyle işgücünü daraltıyor; aşırı milliyetçi, ırkçı, intikamcı duyguların güçlenmesine kapı aralıyor…
3. Yukarıda sıraladığımız yapısal kriz dinamiklerinin yanı sıra, küresel ekonominin konjonktürel risk eğilimleri de kendini gösteriyor. Bunlardan birisi, gerek kamunun gerekse hem şirketler hem de bireyler kanalıyla özel sektör borçlarının korkutucu boyutlara ulaşması. İkincisi, Trump tarafından tetiklenen ticaret savaşlarının, sürekli değişen gümrük vergilerinin belirsizliği artırması, dış ticaret ve yatırım kararlarının alınmasını zorlaştırması. Üçüncüsü, yapay zeka teknolojisinin geleceğe ilişkin umutları artmasına karşın, henüz ekonomide üretkenliği olumlu etkilememiş olması. Öte yandan işgücünü ayıklama, işsizliği tırmandırma, çok fazla enerji kullanarak fosil yakıt tüketimini körükleme gibi boyutlarının göz ardı edilmemesi gereğinin kendini hissettirmesi. Dördüncüsü gayrimenkul piyasalarındaki çalkantıların, özellikle ticari emlak sektöründe evden çalışmanın yaygınlaşmasıyla daha sıklıkla ortaya çıkması. Ayrıca küresel iklim değişikliğinin belli coğrafyalarda sigortalandırmayı zorlaştırması sonucu zincirleme bir kriz tehlikesinin baş göstermesi. Beşincisi, küresel iklim değişikliğinin yıkıcı sonuçlarının özellikle tarım üretimini çok olumsuz etkilemesi. Savaşların da katkısıyla emtia piyasalarında oynaklığın artması.
4. Kapitalizmin üretim alanında ücretli emeğin sömürülmesine dayalı niteliği toplumsal üretimin diğer alanlarındaki baskı ve tahakküm mekanizmalarıyla iç içe geçiyor, Örneğin kadınlara yönelik ayrımcılığın, onların temizlik, yeme-içme, bakım gibi işlere yönlendirilmesinin ve/veya emeklerinin ev içi ücretsiz emekle sınırlandırılmasının sermaye birikim dinamiklerini destekliyor. İşgücü piyasasında ırkçı, ayrımcı zihniyete bağlı olarak azınlıklara, göçmenlere düşük ücret ödenmesi, kayıt dışı çalıştırılmaları gibi pratiklerin tüm emek piyasasında ücretleri aşağı çektiği gözlemleniyor.
5. Çok kutuplu bir dünya görünümü belirginleşiyor. ABD Çin ile giriştiği hegemonya mücadelesinde, hâlâ süren askeri, teknolojik ve finans alanındaki üstünlüğünü, Trump 2.0 dönemiyle iyice belirginleşen biçimde kaba emperyalizme döküyor. Ancak liberal dünya düzeninin çatırdaması, başlıca emperyal güçler arasındaki yarılma, Türkiye’nin de aralarında bulunduğu orta büyüklükteki güçlere kaldıraç sağlıyor, stratejik özerklikten söz etmelerini kolaylaştırıyor. Buna karşın ABD hegemonyasına alternatif görülen BRICS gibi örgütlenmeler geçmişteki Bağlantısızlar Hareketi’nin aksine, DTÖ üzerinden serbest ticarete, IMF-DB gibi neoliberal yönelimli uluslararası mali kuruluşlara sahip çıkarak adil bir dünya fikrinin yeşermesini baltalıyor.
6. Kapitalist küreselleşmenin tüm dünyada gelir ve servet dağılımı bozukluklarını iyice derinleştirmesi, siyasi gücün elitlerde, teknokratlarda toplanması özellikle metropol kapitalist ülkelerde sisteme yönelik tepkilerin yükselmesini getiriyor. Sorunu kapitalizmde, yerleşik düzende, emek-sermaye çelişkisinde gören sol, sosyalist akımlara göre; aşırı sağ, faşizan hareketler, göçmenlere, mültecilere, yerine göre Müslümanlara, kadınlara, LGBTİ+’lara, aşıya, kürtaja karşıtlık üzerinden özellikle düşük eğitimli, küreselleşme sürecinde konum yitirmiş kesimlerden daha fazla destek alıyorlar.
7. Ekonomik emperyalizm diye adlandırılan ekonominin diğer alanları kolonileştirmesi; ekonomiyi tamamen teknik, sınıfsal ve toplumsal taleplerden kopuk alternatifsiz bir disiplin olarak dayatması kurgusu zayıflıyor. Piyasa toplumu gardiyanlarının her farklı düşünceyi mahkum etme, küçümseme, dışlama çabaları eskisi gibi sonuç vermiyor. Isabella Weber’in satıcılar enflasyonu diye bilinen, şirketlerin uygun ortamı fırsat bilerek yersiz fiyat artırmalarını analiz eden veya Mariana Mazzucato’nun kamu sektörünün yatırım, yenilikçilik ve Ar-Ge’deki rolünün yaşamsallığını öne çıkaran yaklaşımları genel kabul görüyor. Kamucu, emek egemen, toplum çıkarını karın önüne koyan sistem dışı görüşlerin gelecekte de karşılık bulma şansını artırıyor.
8. Ekonomik büyümenin durdurulması veya sınırlandırılması gerektiğini savunan, küresel iklim değişikliğinin yıkıcı etkilerini öne çıkaran “büyümeme” eğilimi taraftar buluyor. Buna karşın pastayı büyütmeden; gerek ülkeler arasındaki gerek ülkeler içindeki derin gelir ve servet uçurumlarının değil giderilmesi, törpülenmesi bile çok zor görünüyor. Güç ve mülkiyet ilişkilerini dönüştürmeden, küresel ısınmanın yarattığı sorunları aşmanın olanaksızlığı anlaşılıyor. Yukarıda çizilen genel tablonun ötesine geçip bu tür tartışmaları sürdürmek, derinleştirmek gereği kendini hissettiriyor.
9. Diğer bir tartışma konusu da tekno-feodalizme, modern teknolojik gelişmelerin, platform ekonomisinin yaygınlaşmasının feodalizme benzer bir yapı oluşturduğuna ilişkindir. Yanis Varoufakis, Jodi Dean ve Cedric Durand’ın başlıca savunucusu olarak öne çıktıkları bu tartışmada, sınırlı sayıda çekirdek personele, çok miktarda ucuz emeğe dayanan, kullanıcıların emeğini bedava kullanan bu sistemin “köylü-feodal lord” ilişkisinin benzerini günümüzde yarattığı öne sürülüyor. Kapitalizmin kar ve rekabete dayalı dinamiğinden kopuşla, rant ve tekelcilik üzerinde yükselen bir mantıktan söz ediliyor. Ancak kapitalizmin çoğu sektörde bu kurgu dışında sürdüğünü, platform ekonomisinde çalışanların da işgücü piyasasında başka şirketlere veya iş kollarına geçebilecekleri üzerinden kapitalizmin doğasının değişmediği görüşü de yaygın kabul görüyor. Bu yine kapitalizmin gidişatını doğru değerlendirmek için üzerinde kafa yorulması gereken bir ödev olarak önümüzde duruyor.
10. Tüm dünyada sanayi politikası uygulamasının kabul gördüğü, belli ölçüde planlamanın hayata geçtiği, kamunun yatırımlarının hız kazandığı, sübvansiyonların arttığı gibi somut olgular üzerinden neoliberalizmin devrinin dolduğu, artık devlet kapitalizmine geçildiğine ilişkin bir tez de dolaşıma sokuluyor. Çin ekonomisinin başarısının da bu yönelimleri teşvik ettiği düşünülüyor. Özellikle Trump’ın yeni döneminde ABD devletinin US Steel çelik firmasında altın hisseye sahip olması, İntel’e yüzde 10 ortaklıkla girmesi, Nvidia yarı iletken şirketinin %15 karına el koymayı kabul ettirmesi gibi örnekler bu teze güç veriyor. Ancak sermaye birikiminin yine emek karşıtı politikalar zemininde yürümesi, önceliğin sermaye kesiminin vergi yükünün azaltılmasına tanınması, küresel sermaye akımlarının serbestçe sürmesi, tahvil piyasalarının zaman zaman Trump’a bile ayar veren egemenliğinin devam etmesi, başkalaşım geçirse de neoliberalizmin yerinde durduğu görüşüne destek veriyor. Bu eksende de araştırmaların yoğunlaşmasına, farklı görüşlerin yarıştırılmasına tanık olacağımız bir döneme girdiğimizi söylemek olanaklı.
/././
Özel hastanelerin soygunu Sayıştay raporunda: Apaçık vurgun -Osman Öztürk-
Bazı özel hastaneler ceza tutarının düşük olmasından faydalanarak hastalardan yüksek ücret almak için ameliyatlarda hastaları ‘özel hasta’ veya ‘ücretli hasta’ diye kabul ediyor. Hastane SGK’ye şikayet edilse dahi ceza tutarı 31 bin 692 TL. Buna rağmen hastane beş misli kazanıyor.
Sosyal Güvenlik Kurumu 2024 Yılı Sayıştay Denetim Raporu geçtiğimiz günlerde yayınlandı. Raporda ağırlıklı olarak idari ve mali bulgular yer alıyor. En sonda da “Özel Sağlık Hizmet Sunucularına Uygulanan Hasta Kabul Edilmeme Cezasının Yetersiz Olması ve Hastalara Yeterli Bilgilendirmenin Yapılmaması”na yer verilmiş.
Önce kısaca onu aktarayım.
“Kurum ile özel sağlık hizmet sunucuları arasında imzalanan 2024 yılı Sağlık Hizmeti Satın Alım Sözleşmesi’nin 8.1.1’inci maddesinde; Sağlık Hizmet Sunucularının (SHS), doğrudan veya sevk edilmek suretiyle başvuran hastayı kimlik tespiti işlemlerini de yaparak Kurum mevzuatına uygun olarak kabul etmek zorunda oldukları, kabul edilmeyen hastaya kabul edilmeme gerekçesinin SHS yetkilisinin imzasıyla yazılı olarak bildirileceği, kabul edilmeyen hastanın yazılı olarak Kuruma müracaatı halinde SHS tarafından belirtilen gerekçenin Kurum tarafından uygun bulunması gerektiği, aksi takdirde her bir hasta için 31.692 TL ceza uygulanacağı ve tespit edilen fiilin açıkça belirtilmek suretiyle SHS’ye tebliğ edileceği belirtilmiştir.
Yapılan incelemede bazı özel hastanelerin ceza tutarının düşük olmasından faydalanarak, hastalardan yüksek ücret almak amacıyla bazı ameliyatlarda hastaları ‘özel hasta’ veya ‘ücretli hasta’ gibi çeşitli isimlerde kabul ettiği, bu hastaları SGK anlaşması kapsamından çıkarıp yasal olarak alabilecekleri ücretlerin üzerinde ücret aldıkları tespit edilmiştir. Hasta tarafından şikâyete konu edilse bile ceza tutarı düşük olduğu için hastaneler bu durumdan kazanç sağlamaktadır.”
∗∗∗
Yani ne oluyormuş?
Diyelim ki sigortalı bir hasta ameliyat için bir özel hastaneye başvuruyor ve bu ameliyat da SGK’nın ödeme kapsamında. Bu durumda özel hastanenin o hastayı kabul edip ameliyatını yapması gerekiyor. Bunun karşılığında hastadan bir ücret alabilir ama bu ücret de SGK’nın belirlediği ücretin en fazla iki katı kadar olabilir.
Ve diyelim ki özel hastane hastadan daha çok para sızdırmak istiyor. Bu durumda “O ameliyatı SGK karşılamıyor”, “Bizim o branşta SGK anlaşmamız yok” gibi bahanelerle hastayı doğrudan ücretli hasta kategorisine sokuyor ve ameliyatını paralı olarak yapıyor.
Hasta durumun farkına varıp da SGK’ya şikayette bulunursa ne oluyor? SGK o özel hastaneye, geçen yılın fiyatıyla, 31.692 TL ceza kesiyor.
Peki bir özel hastane nasıl oluyor da bu cezayı ödemeyi göze alıp böylesi bir yola başvurabiliyor?
∗∗∗
Sayıştay Raporu son sorunun cevabını somut bir olay üzerinden örneklemiş.
“Örneğin endometriyoma ve endometriyozis operasyonu kapsamında bir özel hastaneye başvuran hastanın ameliyatı SGK anlaşması kapsamından çıkartılmış, ücretli hasta adı altında hastadan 120.000 TL ilave ücret alınmıştır. Hasta tarafından SGK'ya yapılan şikâyet sonucunda gerçekleştirilen incelemede, endometriyoma ve endometriyozis operasyonlarının SGK anlaşması kapsamında kuruma fatura edilebilecek ve hastanenin bu durumda en fazla 15.000 TL ilave ücret alabilecek olmasına rağmen, hastanenin ceza riskini kabul ederek hastadan 120.000 TL ilave ücret aldığı görülmüştür. Bu durumda hastane ceza tutarı ve ameliyat ücreti tutarı düşüldüğünde 120.000 TL – (15.000 TL + 31.692, TL) = 73.308 TL kazanç elde etmiştir.”
Yani ne olmuş?
Güya SGK usulsüzlüğü tespit edip cezayı kesmiş ama gene de özel hastane kazanmış. Hem de normalde kazanacağının beş katına yakın kazanmış.
Apaçık vurgun!
∗∗∗
Aslında bu vurgun ilave ücret soygunu yanında devede kulak bile sayılmaz ama gene de özel hastanelerin Sayıştay’ın radarına girmesi iyi olmuş. Umarım ve dilerim gelecek yıllarda diğer yolsuzluklar da yer alır.
Yalnız, Sayıştay vurgunu tespit etmiş de SGK ne yapmış?
Para cezasının 31.692 TL olan tutarını 2025 yılında 45.614 TL'ye çıkarmış, maddede yer alan “her bir hasta” ifadesini “her bir başvuru” şeklinde değiştirerek sözde cezai şartı ağırlaştırmış ve de SGK il müdürlüklerine ilave ücret hesaplanması için uyarıda bulunmuş!
Peki, Sayıştay vurgunu tespit etmiş de çözüm için ne önermiş?
Sayıştay’a göre cezanın, maktu tutarın haricinde hastalardan fazla alınan ücretin belirli bir oranında ceza uygulanması yoluyla arttırılması ve hastalara fazla alınan ilave ücret tutarı hakkında yeterli bilgilendirmelerin yapılması gerekiyormuş.
∗∗∗
Tabii ki ne SGK’nın aldığı sözde önlem ne de Sayıştay’ın önerisi bu vurgunu engellemez. Çünkü Yenidoğan Çetesi olayında da gördüğümüz gibi ortada arızi değil yapısal bir sorun var. O nedenle AKP, SGK’nın kasasını özellere açtığı günden beri bu yolsuzlukların sonu gelmiyor.
SGK’nın özel hastanelerle her türlü bağını kesmedikçe de kumardaki “Her zaman kasa kazanır!” kuralı misali bu soygun çarkı böyle devam eder.
SGK ilk olarak bu türden dolandırıcılık yapan özel hastanelerle sözleşmesini iptal etmeli, sonra da özelden hizmet satın almaktan tamamen vazgeçmelidir.
AKP öncesi olduğu gibi.
/././
Gerilim gizlenemez boyuta geldi: Erdoğan sonrasına hazırlık kavgası mı?
Erdoğan sonrası ülkeyi kimin yöneteceğine ilişkin gerilimler şimdiden bazı kulis ve medyadaki tartışmalara yansıdı. Fidan’ın KAAN uçaklarına dair çıkışından Erdoğan’a sorulan soruların sızdırılmasına dek pek çok gelişme içerideki hegemonya mücadelesinin yansıması oldu.
Sandıkta geniş kitlelerin desteğini yitirdiğini gören iktidar, bir yandan sırtını Trump’a yaslayarak ayakta kalmaya çalışırken diğer yandan içeride krizlerle boğuşuyor. Krizin bir ayağını ise Erdoğan sonrası ülkeyi kimin yöneteceği tartışması oluşturuyor. Bu tartışma aynı zamanda Cumhur İttifakı ortaklarından MHP’nin de geleceğine ilişkin bir hegemonya mücadelesini kapsıyor. Çekişmenin öne çıkan aktörlerinin ise başta Erdoğan’ın oğlu Bilal Erdoğan ile Dışişleri Bakanı Hakan Fidan olduğu, damat Selçuk Bayraktar’dan İbrahim Kalın ve çok düşük bir ihtimal de olsa diğer damat Berat Albayrak’a uzandığı öne sürülüyor.
Hakan Fidan’ın KAAN uçaklarına ilişkin açıklaması, MKE’deki tutuklamalar, medya önünde yandaşların birbirini suçlayan çıkışları içerideki gerilimi daha net ortaya çıkaran gelişmeler oldu. Hatta MHP Lideri Bahçeli’nin Erdoğan’ın Trump ile masaya oturduğu günlerde NATO ve ABD’ye alternatif olarak önerdiği Türkiye, Rusya ve Çin ittifakı çıkışlarının da içerideki birtakım rahatsızlıkların ifadesi mi? sorusunu akıllara getiriyor. Son günlerde öne çıkan bazı kulis ve medyaya yansıyan tartışmaları yeniden hatırlatalım.
NELER YAŞANDI?
• Medya Ombudsmanı Faruk Bildirici'nin Cumhurbaşkanı Erdoğan’a sorulan soruların önceden hazırlandığını yazması ardından başlayan polemik sürüyor. Gazeteci Cem Küçük muhalif gazetecilerin de uçağa alınması gerektiğini yazarken soruların Bildirici’ye "Kimin sızdırdığı" sorusu da kamuoyunun gündemine geldi. Hürriyet Genel Yayın Yönetmeni Ahmet Hakan da soruların önceden verildiğini doğrulayarak, amacın mükerrer soru sormak olmadığını iddia etmişti.
• Dışişleri Bakanı Hakan Fidan'ın CAATSA yaptırımları ve KAAN savaş uçaklarına ilişkin sözlerine dair tartışmalar sürüyor. Fidan, KAAN'da kullanılacak motorlara ilişkin lisansların durdurulduğunu ve üretime devam edilmesi için ABD Kongresi'nin onay vermesi gerektiğini söylemişti. Bakan Fidan, "Şu anda almayı beklediğimiz F-35 ve KAAN'ın motorları var. ABD Kongresi'nde bekletiliyor ve lisansları durmuş durumda. Onların lisanslarının hayata geçirilmesi ve motorların gelmesi lazım ki KAAN'ların üretimi başlayabilsin. Bizim ABD ile olan ilişkimizde sınırlamaların olması, bizi ister istemez uluslararası sistemde daha farklı arayışların içerisine itecek" demişti. CHP'nin Gölge Dışişleri Bakanı Namık Tan da sosyal medya hesabından paylaştığı iddialarda, Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın damadı Selçuk Bayraktar'ın F-16'ların alımına karşı olduğunu ve onun yerine KAAN için motor alımına öncelik verilmesini istediğini söyledi. Fidan'ın sözlerini hatırlayan Tan, şunları kaydetti: "Oysa, benim edindiğim bilgilere göre; F-16’lar konusunda Türkiye bugüne kadar 1.5 milyar dolar ödediği halde Selçuk Bayraktar’ın bu alımı desteklemediği kaydediliyor. Buna göre Bayraktar, KAAN uçağının yapımına ve geliştirilmesine öncelik verilmesi düşüncesindeymiş. Ancak, ABD’de hem Trump hem Kongre, önemli bir gelir kaynağı olması nedeniyle Türkiye’ye F-16 satışı yapılmasında ısrar ediyormuş. Dolayısıyla, Bayraktar’ın F-16 tedarikini istememesinin ABD tarafından memnuniyetsizlikle karşılandığı rivayet olunuyor.
• Eski Makine ve Kimya Endüstrisi’nin Yönetim Kurulu Başkanı İsmet Sayhan ağustos sonunda tutuklanmıştı. MHP'ye yakınlığıyla bilinen bir avukat olan Sayhan, casuslukla suçlanıyor. Öte yandan 20 Temmuz'da da Sayhan'ın gözaltına alındığına yönelik haberler gündeme gelmiş, Sayhan iddiaları yalanlamıştı. Söz konusu gelişme, “MHP’ye bir mesaj mı?” sorusunu da beraberinde getirmişti. Sayhan, 2024 yılının Kasım ayında MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli'yi ziyaret etmişti.
• AKP içindeki farklı klikler arasında yaşanan gerilim, bu kez CNN Türk ekranlarına taşındı. Hande Fırat ile Melik Yiğitel "Erdoğan'ın Trump ziyaretini neden yüceltmiyorsun" kavgasına girdi. AKP’li Mehmet Metiner de CNN Türk yönetimine sert çıkarak “Bu haliyle iktidara da zarar veriyor” dedi. AKP'li Mehmet Metiner görüntüleri sosyal medya hesabında paylaşıp CNN Türk'te "yenilenme" çağrısı yaptı. Metiner, "CNN Türk iyi yönetilmiyor. Sil baştan yenilenmesi şart. Bu haliyle iktidara da zarar, Demirören ailesine de" ifadelerini kullandı.
• Erdoğan sonrası başkanlık yarışının Bilal Erdoğan ile Dışişleri Bakanı Hakan Fidan arasında geçeceği tartışılıyor. İl Başkanlarının ardından ilçe başkanlarının da devam eden istifaları, Teşkilat Başkanlığına Ahmet Büyükgümüş’ün atanması, Bağcılar Belediye Başkanı Abdullah Özdemir’in İstanbul İl Başkanlığına getirilmesi ve MKYK’nın üçte birinin Bilal Erdoğan’ın yaşıtları ile yakın çalışma arkadaşlarından oluşması gibi pek çok durum da parti içinde ekip hazırlığı olarak değerlendiriliyor.
***
