YAP-İŞLET-DEVRET DOSYASI - SOL

1)Bakanlık yap-işlet-devret projelerinde 'borç garantisi' verecek (SOL)-01/03/2021

AKP'nin yeni torba yasası içinde Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı'nın bazı 'yap-işlet-devret' projelerinde borç garantisi vermesine ilişkin düzenleme bulunuyor.

"Yap işlet devret"le ilgili yasaya geçici maddeye eklenmesi için TBMM’ye sunulan AKP'nin yeni torba yasası, 15 Mart 2020’den sonra ihalesi yapılan ancak henüz uygulama sözleşmesi imzalanmayan, yurtdışından finanse edilmesi planlanan projeler kapsamında bakanlığa bağlı özel bütçeli kamu idarelerinin imzalayacakları borç üstlenim anlaşmalarına bakanlık taraf olabilecek.

Gerekçe olarak koronavirüsü öne sürdüler

AKP Bursa Milletvekili Ahmet Kılıç'ın imzasını taşıyan 'Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Teklifi'ndeki maddenin gerekçesinde, "Türkiye’de 11 Mart 2020’de görülmeye başlanan Kovid-19 salgınıyla birlikte sözü edilen durumdaki projelerin finansman sürecinde aksaklıklar yaşandığı, özel sektörün finansman temininde zorlandığı belirtildi. Bu durumda yabancı kreditörlerin özel bütçeli idarelerin harcama ve gelirlerinin birbirini karşılayamayacağı ve idarenin yükümlülüklerini ifa etmekte yetersiz kalabileceği konusunda tereddüt yaşadığı" belirtildi.

Söz konusu kanun teklifiyle Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı'nın, özel bütçeli idarelerce yürütülen yap-işlet-devret altyapı projelerinde yabancı kreditörlerce sağlanan finansman için ilave teminat sağlayabilmek adına borç üstlenim anlaşmalarına taraf olacak.

2)Soygunda sınır yok: İşte 'garanti ödeme' rezaletinin nedeni...-SOL - 13.01.2021

Geçmeyen araçlar için köprüye, otoyola, tünele ödenen milyonlar, kullanılmayan garlar için patronlara aktarılan paralar... Peki, salgında bu ödemeler neden durmuyor?

AKP iktidarının "devletin kasasından bir kuruş çıkmayacak" diye övündüğü yap-işlet-devlet projelerindeki soyguna her gün yeni bir örnek daha ekleniyor.

Bunun son halkası sokağa çıkma yasağının olduğu günlerde Osmangazi ve Yavuz Sultan Selim Köprüsü ile Avrasya Tüneli'nden geçmesi gereken araçların yasak nedeniyle geçememesi, bu nedenle 40 günlük yasağın faturasının 89 milyon 903 bin dolar, yani yaklaşık 673 milyon TL olması oldu.

Üstelik yasak olmasa da zaten vadedilen şişkin araç geçişleri yapılamıyor, yine milyonlarca liralık garanti ödemesi yapılıyordu.

Ancak ortada bir salgın, bu salgına karşı alınan önlemler varken, "mücbir sebep" denilerek söz konusu ücretlerin ödenmemesine yönelik tek bir adım dahi atılmaması dikkat çekiyor. 

Soygun çığrından çıktı: Sadece kur farkından 143 milyar lira

Osmangazi, Yavuz Sultan Selim köprüleri ve otoyollar için Hazine'nin kasasından 2020 için 7 milyar 876 milyon 980 bin lira çıktı.

Bu soygun 2021'de katlanarak devam edecek. Öngörülen ödeme 14 milyar 49 milyon lirayken, bu miktarın da salgın nedeniyle katlanması mümkün.

CHP'li vekil Deniz Yavuzyılmaz, bu rakamın 2022'de 16 milyar 901 milyon lira ve 2023 için ise 17 milyar 395 milyon lira olacağının öngörüldüğünü söylemişti.

TBMM KİT Komisyonu Üyesi Deniz Yavuzyılmaz, otoyol, köprü ve tüneller için 2014 yılından bu yana Hazine'nin sadece döviz kuru artışı nedeniyle işletmeci firmalara 143 milyar lira ödediği dile getirdi. 

Sadece kur farkı bile "devletin cebinden kuruş çıkmayacak" diyen AKP iktidarının halkın kaynaklarını nasıl kullandığının kısa bir özetini sunuyor.

Akıllardaki sorunun cevabı: Korkuyorlar...

Peki, salgın gibi geçerli bir sebep varken, sözleşmedeki maddelere "mücbir sebep" gerekçesiyle itiraz edilebilecekken bu adım neden atılmıyor?

Sözcü yazarı Nedim Türkmen, köprü ve otoyollar için taahhüt edilen garanti ödemelerinin ertelenememesinin nedeninin, sözleşmede Türkiye hukuku yerine Londra hukukunun kullanılması olduğunu yazmıştı.

Konuya ilişkin soL'a yaptığı değerlendirmede uluslarası hukuk mercilerine neden başvuru yapılmadığını değerlendiren emekli Sayıştay denetçisi ve soL yazarı Kadir Sev, "sözleşmelerde halkın bilmesini istemedikleri düzenlemelerin ortaya çıkmasından korkuyor" demişti.

Sev, "KOİ uyuşmazlıklarında Türk Hukuku uygulanmıyor. Sözleşmelerinde uluslararası tahkim kuruluna başvurularak çözümleneceği yazıyor çünkü. Türk hukuku/yargısı uygulansa 'aşırı uygulama güçlüğü' gerekçe gösterilip sözleşmenin yeni duruma uyarlanması istenebilecekti" derken, şu değerlendirmeyi yapmıştı:

Uluslararası tahkime başvurulmasının önünde bir engel yok.

Taraflardan birinin hata, kusur ya da ihmalinden kaynaklanmayan bir nedenle sözleşme koşullarının yerine getirilebilmesi olanağı kalmamış. Büyük bir olasılıkla bu istek kabul görecektir. Kabul edilmeyeceği düşünülüyorsa bile denemeye değmez mi?

Ama başvurmuyorlar. Bunun tek bir nedeni olabilir: Sözleşmelerde halkın bilmesini istemedikleri düzenlemelerin ortaya çıkmasından korkuyorlardır.

3)Virüse rağmen garanti ödeme-(SOL)-04.05.2020

Koronavirüsüne bağlı mücbir sebep nedeniyle sözleşmelerin feshedilmesi ya da ödemelerin ertelenmesi tartışılıyordu. Ancak, Avrasya Tüneli, Osmangazi ve Yavuz Sultan Selim köprülerinin garanti ödemeleri eksiksiz yapıldı.

Koronavirüsü salgını nedeniyle, ekonominin çarkları durmuş, milyonlarca kişi işsiz kalmış, kısa çalışma ödeneği, esnaf destekleme kredileri dahi henüz tam olarak ödenememişken, garantici müteahhitlerin parası geciktirilmedi.

Sözcü'den Yusuf Demir'in haberine göre, Karayolları Genel Müdürlüğü, “Yap-İşlet-Devret” modeliyle yaptırılan Avrasya Tüneli, İstanbul-İzmir ve Kuzey Marmara otoyolları, Yavuz Sultan Selim ve Osmangazi köprüleri 2019 yılı garanti tutarlarının kalanını 30 Nisan itibarıyla tamamen ödedi. Şirketlere ne kadar ödeme yapıldığı resmi olarak açıklanmadı.

Garanti ödemeleri, sözleşme gereği ilgili yılın 2 Ocak dolar kuru üzerinden hesaplanıyor ve izleyen yılın nisan ayında yapılıyordu. Geçen yıl yapılan düzenleme ile 2 Ocak ve 1 Temmuz'daki dolar kuru üzerinden yılda iki ödeme yapılmaya başlandı.

Sadece 3. Köprüye 3 milyar 

Geçen yılın ilk yarısında sadece Yavuz Sultan Selim Köprüsü için iş yapan konsorsiyuma Hazine'den 1 milyar 450 milyon lira ödenmişti. Yılın ikinci yarısı için ödenecek tutarın 1 milyar 650 milyon lira olarak hesaplandığı belirtiliyor.

Bu ödemeyle şirkete, vatandaşın cebinden 1 yıl için ödenen para 3 milyar 50 milyon lirayı buldu. Garanti ödemelerinin dolara endeksli hesaplanmasından dolayı, bu köprü ve yolları hiç kullanmayan vatandaşın vergileriyle devlet müteahhitlere 2018 yılı için  2 Ocak 2018'deki dolar kuru (1 Dolar=3.76 TL) üzerinden 3 milyar 650 milyon TL ödeme yapmıştı.

8.3 Milyar TL ayrıldı

Cumhurbaşkanlığı 2020 Yıllık Programı'na göre, Ulaştırma Bakanlığı'nın Kamu Özel İşbirliği (KÖİ) projelerinde şirketlere verilen garantiler için 8.3 milyar lira ödenek ayrıldı. Bu tutara köprü, tünel ve otoyolların yanında çok sayıda havalimanı ve tren garı ödemeleri de bulunuyor. İstanbul Havalimanı ise bu hesaplamanın dışında tutuluyor.

CHP erteleme istemişti

CHP Grup Başkanvekili Özgür Özel, koronavirüsü salgını sürecinde “mücbir sebep” gerekçesiyle kira, vergi, sigorta primi ve kredi ödemelerinde ertelemelerin yapıldığını vurgulanmıştı.

Özel, “Koronavirüsü salgını nedeniyle halka yardım yapmak için kaynak bulmanın neredeyse olanaksız hale geldiği bu dönemde, devlet salgının ekonomiye ve kamu gelirlerine olan olumsuz etkisini mücbir sebep göstererek şirketlere yaptığı Kamu Özel İşbirliği projeleri kapsamındaki garanti ödemelerini ertelemelidir” önerisinde bulunmuştu.

4) AKP garanti ödemeli sözleşmeleri neden saklıyor? 'Kapitülasyonları anımsatıyor' - SOL - Kadir Sev - 07/05/2020

'Uluslararası tahkime başvurulmasının önünde bir engel yok. Ama başvurmuyorlar. Bunun tek bir nedeni olabilir: sözleşmelerde halkın bilmesini istemedikleri düzenlemelerin ortaya çıkmasından korkuyorlardır.'

Kamu-Özel İşbirliği (KOİ) sözleşmeleri ticari sır gerekçesiyle gizleniyor. Bu yüzden de ne gibi yükümlülükler altına sokulduğumuzu öğrenemiyoruz.

AKP kadrolarının, bütçeden bir kuruş harcamadan hizmet götürüyoruz diye övdükleri yöntem kapitülasyonları anımsatıyor. Yatırım sırasında bütçeden para çıkmıyor ama bittikten sonra soygun başlıyor.

Soygunun boyutlarını hesaplarken Hazine garantisine takılıp kalmayalım. Hesaba, hizmetten yararlananların ödediği ücretleri katmazsak eksik kalır.

'Bu yıl 400 milyon ve bu 25 yıl boyunca sürecek'

Avrasya tünelinden bir örnek verelim. Şirket, yapımına 1 milyar 245 milyon Dolar harcamış. Araç başına tek yönlü 4,5 Dolar +%8 KDV ödeniyor. Eğer Dolar 7 TL’de kalmışsa, Temmuz ayından sonra geçenler yaklaşık 40 lira ödeyecek. Yılda 25 milyon 125 bin araç garantisi verilmiş. Daha az olursa Hazineden ödenecek. Üç yılda Hazineden 470 milyon lira ödenmiş. Seyahat kısıtlaması nedeniyle bu yıl en az 400 milyon lira ödeneceği hesaplanıyor. Ve bu 25 yıl sürecek…

Türk hukuku uygulanamıyor çünkü...

KOİ uyuşmazlıklarında Türk Hukuku uygulanmıyor. Sözleşmelerinde uluslararası tahkim kuruluna başvurularak çözümleneceği yazıyor çünkü. Türk hukuku/yargısı uygulansa “aşırı uygulama güçlüğü” gerekçe gösterilip sözleşmenin yeni duruma uyarlanması istenebilecekti.

Uluslararası tahkime başvurulmasının önünde bir engel yok.

Taraflardan birinin hata, kusur ya da ihmalinden kaynaklanmayan bir nedenle sözleşme koşullarının yerine getirilebilmesi olanağı kalmamış. Büyük bir olasılıkla bu istek kabul görecektir. Kabul edilmeyeceği düşünülüyorsa bile denemeye değmez mi?

Ama başvurmuyorlar. Bunun tek bir nedeni olabilir: sözleşmelerde halkın bilmesini istemedikleri düzenlemelerin ortaya çıkmasından korkuyorlardır.

5)‘Garanti ödemeleri ertelenemiyor, çünkü Türk değil Londra hukuku geçerli’ - SOL - 04/05/2020

Sözcü yazarı Nedim Türkmen, köprü ve otoyollar için taahhüt edilen garanti ödemelerinin ertelenememesinin nedeninin, sözleşmede Türkiye hukuku yerine Londra hukukunun kullanılması olduğunu yazdı.

Sözcü yazarı Nedim Türkmen’in, “Müteahhitlere fahiş geçiş garantileri ödenecek… Araç garantisinin yolu Londra’ya düştü” başlıklı yazısı şöyle:

Koronavirüs salgını ile geçiş garantisi verilen köprüler, otoyollar boş kaldı. Kamu-Özel İşbirliği kapsamında yapılan sözleşmeler uyuşmazlık durumunda Londra Tahkim Mahkemesi'ni adres gösteriyor.

Bilindiği üzere, Yavuz Sultan Selim ve Osmangazi köprüleri ile Avrasya Tüneli Yap-İşlet-Devret modeli ile geçiş garantisi verilerek, müteahhit firmalara yaptırılmıştır. Yap-İşlet-Devret modelli projelerde; müteahhit firmalara günlük ya da yıllık olmak üzere, araç geçiş taahhüdü verilmiştir. Sözleşme bedelleri dolara endekslenmiş olup, 2020 yılına kadar da taahhüt edilen araç geçiş sayısı sağlanamadığından müteahhit firmalara yüksek tutarda garanti ödemesi yapılmıştır. Covid-19 salgını ve alınan tedbirler kapsamında; hayat durma noktasına gelmiş, karayolu trafiği büyük oranda azalmıştır. Bu itibarla; salgın öncesi dönemde dahi taahhüt edilen araç geçiş sayışının karşılanamadığı düşünüldüğünde, bu yıl müteahhit firmalara fahiş tutarda garanti ödemesi yapılacağı açıktır.

Kanun var ama....

Yap-İşlet-Devret uygulama sözleşmeleri ile ilgili Türk hukuku uygulanabilse idi; tam bu durumu düzenleyen Türk Borçlar Kanunu'nun 138. maddesi konuyu çözüme kavuşturacaktı. Yani, Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı “aşırı ifa güçlüğü” hali kapsamında uyarlanma talebinde bulunacak ve bütün dünyayı etkisi altında bırakan Covid-19 salgınının taraflarca öngörülmesi beklenemeyecek ve şartları bir taraf aleyhine dürüstlük kuralına aykırı düşecek derecede etkileyen olağanüstü bir hal olduğunu izah etmekte zorluk çekmeyecekti.

Yukarıda bahsettiğimiz araç geçiş garantili Yap-İşlet-Devret uygulama sözleşmelerinin ve Kamu-Özel İşbirliği sözleşmelerinin “ticari sır” kapsamına alınarak, kamuoyundan gizlenmesine rağmen; bu sözleşmelerde uyuşmazlık halinde İngiliz yasaları ve Londra Tahkim Kurulu'nun yetkili kılındığını dolayısıyla Türk kanunlarının uygulanamadığını satır aralarından çıkardığımıza göre, şimdi ne olacak?

Anglo-Saxon hukukunda; meteoroloji, savaş, politika gibi sebepler, hardship (umulmayan hal) teşkil eden hal ve şartlardan sayılır. Buna göre; “Anglo-Saxon'' tipi mücbir sebebin meydana gelmesi nedeniyle, taraflardan biri akdi vecibesini kısmen veya tamamen yerine getiremezse, bu taraf diğer tarafa yazılı olarak makul sürede mücbir sebebi bildirecek ve bu mücbir sebep esnasında o tarafın vecibesi askıya alınacaktır. Mücbir sebep 6 (altı) aydan daha uzun sürerse, yazılı bir bildirimle taraflardan biri sözleşmeyi feshetme hakkına sahiptir. Fesih tarihine kadar yapılan işin bedeli ödenir. Buna alt müteahhitlerin sözleşmelerini feshetmek için, yapılan masraflarla işyerini kapatmak için yapılan masraflar ilave edilir.

Anglo-Saxon hukuk sisteminde (Common Law) “mücbir sebep'' iddialarında atıf yapılan mevhum, Doctrine of Frustration'dır. Burada da Frustration iddiasının ileri sürülebilmesi için aranan şartlar şöyledir:

– Frustration(beklenmeyen hal) iddiasına yol açan olayın tarafların hata, kusur veya ihmalinden kaynaklanmaması gerekir.

– Olayın sözleşmenin yapılmasından sonra ortaya çıkması ve ayrıca sözleşmenin yapıldığı tarihte taraflarca öngörülemiyor olması gerekir.

– Frustration'ın sözleşmedeki şartların yerine getirilmesini imkansız hale getirmesi veya şartları çok ciddi veya vahim şekilde değiştirmesi gerekir.

İngiliz sicimi boynumuzda 

Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı, salgın ile mücadele ettiğimiz ve vatandaşların devlet desteğine her zamankinden daha çok ihtiyaç duyduğu bu günlerde, Hazine'nin gereksiz ve fahiş tutarda müteahhit şirketlere yapacağı ödemeleri ödemeyip, vatandaşa destek amacıyla kullanmasının önü açmak için neden hâlâ Londra Tahkim Kuruluna başvurmamıştır? Her halde, tahkimden lehimize karar çıkmayacağına inanıyorlar. Ben başvuru yapılmamasını, böyle bir tahkime başvuru durumunda; sözleşmelerin bütün şartlarının, sözleşmelerde iktisadi, ticari ve teknik icaplara uymayan hükümlerin ve basiretsiz kamu yöneticiliği örneklerinin ortaya saçılmasından korkulmasına bağlıyorum.

Müteahhitler vazgeçer mi?

Covid-19 pandemisi sebebiyle araç geçiş sayısının yüksek oranda azaldığı şu durumda, sözleşmenin değişen şartlara göre uyarlanması için; Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı'nın harekete geçmeyerek, borçlu olduğu halde “Alacaklı firmalardan talep gelmedi, sadece yüklenici firma mücbir sebep için başvurabilir'' şeklinde açıklama yapmasını, ben boynumuza takılan İngiliz sicimine bağlıyorum. Ödeme yükümlülüğü devlette iken, müteahhitler “tahkim” şartı taşıyan sözleşmeleri varken, neden kazançlarından vazgeçsinler?

Yazımı iki soru ile bitirmek istiyorum:

1) Bu tür sözleşmelerde uyuşmazlıkların çözümünde neden yabancı bir hukuka göre uyuşmazlığın çözülmesine ihtiyaç duyulmuştur?

2) Bu köprü ve tünellerin depreme karşı sigortası var mı, varsa hangi bedel üzerinden sigorta ettirildi?

SOL

Kanal İstanbul’da gizlenen gerçeği kaptanlar ortaya çıkarttı. Kimse bu bilinsin- Derleyen: Erman Çimen / Yeniçağ

 Son günlerde gündemden düşmeyen Kanal İstanbul projesiyle ilgili olarak denizcilerden dikkat çeken uyarılar geldi. Kanalın planlanan derinliğinin büyük tankerlerin geçişi için yeterli olmayacağını belirten gemi kaptanları, kanaldaki yüksek akıntı hızı nedeniyle de gemileri kontrol etmenin çok zor olacağını belirtiyor…

Kanal İstanbul Projesinin resmi internet sitesindeki verilere göre kanalın genişliği minimum 275 metre, derinliği 20,75 metre, uzunluğu yaklaşık 45 km olarak açıklandı. 

Tecrübeli denizciler ise bu duruma karşı ardı ardına açıklama yaptılar ancak kimse onların açıklamalarını ön plana çıkarmadı ve tartışmadı. 

Oysa, projede planlanan bu derinlik, büyük tankerlerin geçişi için yeterli değildi ve kanal içinde oluşacak akıntının yüksek hızı nedeniyle de gemileri kontrol etmenin çok zor olacağıydı. Çünkü böyle bir durumda hiçbir gemi “Dümen dinlemezdi”…

Özellikle uzun yol kaptanları İstanbul Boğazı’nda var olan ve Karadeniz’den Marmara’ya doğru olan yüzey akıntısının hızının -mutedil günlerde- genelde 3-4 knot (3-4 deniz mili), kuvvetli poyraz ve kuzeyli esen fırtınalar 7-8 knota kadar çıktığını belirttiler. Bu akıntı hızı ise dar olan İstanbul Kanalı’nda ise su akıntısının yaklaşık 10 knot’lık bir debiye çıkacağı için hiçbir gemi kaptanı bu süratle aşağı doğru inmek istemeyeceğinin altını çizdiler. Bu şartlarda kanaldan Karadeniz’den Marmara’ya doğru inen tankerlerin suyun nehir gibi akması nedeniyle “Dümen dinlemeyeceği” ve acil bir durumda geminin demir atması durumunda da kanalın beton olması nedeniyle gemilerinin hiçbirinin demir taraması yapacağı yani “Demir dinlemeyeceğini” açıkladılar.

 
Usta Kaptanlar ayrıca, İstanbul Boğazı’ndan geçen ve draftı (gemi draftı – Bir geminin suyun altındaki kalan kısmı) 35 metre olan ULCC, 28 metre draftı olan VLCC’ ve 23 metre draftı olan Suezmax sınıfı büyük tankerlerin 20-25 metrelik derinlikteki kanaldan geçmesinin ve manevra yapmalarının çok zor olduğunu ve dümen kilitlenmesi durumda da zemini beton olan kanalda gemilerin demir tutturamayacağına özellikle altını çizdiler…

Bu durumda ise, Kanal İstanbul’un savunucularının en büyük savı olan İstanbul Boğazı’nın güvenliği için gemi trafiğinin Kanal İstanbul’a kaydırılacağı iddiası da gerçeklik payı taşımadığı ortaya çıktı. Böylece Kanal İstanbul’un, olsa olsa zenginler için yaratılmış bir mahallenin içinden geçen kanalda gezinti yapan küçük tekneler için geçiş yolu olacağı belli oluyor. 

Bu durumu ilk olarak Habertürk yazarı Fatih Altaylı 2019 yılındaki yazısında Kanal İstanbul projesiyle ilgili olarak uzun yol kaptanlarıyla konuşmuş kaptanlar görüşlerini şu maddelerle aktarmıştı:

DERİNLİK ÇOK YETERSİZ: TANKERLER GEÇEMEZ

“Kanalın 25 metrelik derinliği çok yetersiz. Bugün tanker sınıfları kıyı tankerleri hariç minimum 20 metre su kesimine sahip. Daha net söylemek gerekirse en büyük tanker sınıfı olan ULCC’lerin draftı 35 metre, VLCC’lerin draftı 28 metre, Suezmax’ların 23 metre. Bugün petrol taşımacılığının büyük bölümü bu tankerlerle yapılıyor. Boğaz’da tehlike yaratacak büyüklükte olan tankerler bunlar ve 25 metrelik derinlikteki bir kanaldan bu tankerler geçemez. Herhalde bu kanalı kum taşıyan kosterler için yapmayacaklar.

GEMİLERİN MANEVRA YAPMASI ÇOK ZOR

Kanal Karadeniz suyunu Marmara’ya taşıyacak. Yani kanaldaki su az tuzlu Karadeniz suyu olacak. Bu suyun kaldırma kapasitesi daha düşük olduğu için, 25 metrelik derinlik iyiden iyiye az gelecek. Çünkü bu suda gemiler daha fazla suya gömülür.

Bu tankerlerin boyları 245 metre ile 415 metre arasında değişiyor. Kanalda tek bir tanker arıza yapsa veya kaza yapsa, kıyıya çarpsa 200 metre genişlikteki kanal tıkanır. Bu kadar dar bir kanalda tankerlerin manevra yapması çok ama çok zor olur.

AKINTI HIZI DA ÇOK YÜKSEK

İstanbul Boğazı’nda Karadeniz’den Marmara’ya doğru olan yüzey akıntısının hızı genelde 3-4 knot civarındadır. Yer yer daha hızlanır, yer yer yavaşlar ve ters döner. Kuvvetli poyraz fırtınalarında 7-8 knota kadar çıkar. Bu yüzden kaptanlar Karadeniz’den Marmara’ya doğru olan gidişi sevmezler. Bu akıntı hızı gemiyi rotada tutmayı zorlaştırır. Bir anlamda yokuş aşağı gidiştir ve geminin kontrolü zordur. Kanalda ise akıntı hızı Karadeniz’den Marmara’ya doğru yaklaşık 10 knot olacak. Hiçbir gemi kaptanı bu süratle aşağı doğru inmek istemez. Akılalmaz derecede zor bir seyirdir. Gemiyi kontrol altında tutamazsınız. Bunu engellemek için kıyıdan gemileri bağlayarak aşağı doğru indirmeniz gerekir. Bu durumda dolu gemiler bu yolu kullanmayacak, Boğaz’ı tercih edecektir. Yani tehlike arz eden gemiler yine İstanbul’un içinden geçecektir. Şu anda Boğaz’ı geçmek için bekleme süresi çok uzun değil. 24 saati aşan pek yok. Çok büyük gemiler için hava koşulları uygun olmadığı zaman bekleme oluyor ama bu da genelde 3-4 günü aşmıyor.”

KAYITSIZ III adlı teknesiyle 2006-2009 yılları arasında hiçbir elektronik seyir aleti kullanmadan tek başına dünya turu yapan ve Türk bayrağını okyanuslarda dalgalandıran İzmirli denizci Özkan Gülkaynak da sosyal medyada yaptığı açıklamada zemini beton olan kanala gemilerin demir tutturamayacağına dikkat çekerek şunları söyledi:

“BETON ZEMİNE GEMİLER NASIL DEMİR ATACAK?”

“Eğer Kanal İstanbul bahsedildiği gibi yapılırsa burada oluşacak akıntı bazı koşullarda 10 knts bulacaktır. Bu devasa akıntı içinde boyu 250 metre olan bir tankerin dümen dinlemesi için en az 5 mil hızla güneye doğru gittiği düşünelim. En küçük bir hatada toplam 15 mille genişliği 250 metre olan bir kanalda kazasız belasız gemi trafiği nasıl düzenlenecektir? Bir sorun olduğunda zemini beton olan kanala nasıl demir tutturulacaktır? 10 metrelik bir tekne bile tam yol tornistan vurulduğunda bile birkaç tekne boyu gittikten sonra ancak durabilmektedir. Binlerce tonluk tanker zaten tam yol tornistan vuramaz şaft dahi tüm ekipman zarar görür, vursa bile akıntısız ortamda bile binlerce metre duramaz.”

“HİÇBİR GEMİ BOĞAZI BIRAKIP BİR BAŞKA KANALDAN SEYİR YAPMAZ”

Çanakkale Deniz Savaşları’nın sembollerinden biri olarak yakın tarihimize damga vuran Nusret mayın gemisi komutanı İsmail hakkı Bey’in 2. Kuşak torunu Kaptan Cihat Gündoğdu da sosyal medyadaki paylaşımında kanalın alternatif olarak düşünülme nedeni olarak gösterilen Karadeniz de gemilerin 1 hafta demirde beklediği ve yoğunluğun aşırı fazla olduğu yolundaki yorumların yanlış olduğunu belirterek şunları söyledi:

Projeyi savunanlar izlediğim kadarıyla Karadeniz de gemilerin 1 hafta demirde beklediğini yoğunluğun aşırı fazla olduğunu ifade ediyor. Öncelikle buna cevap verelim. Bu kuyruklu yalan.

Zira Boğazlarda Kuzeyli ve Güneyli trafik kısıtlı görüş şartları haricinde açık. İstanbul boğazında istisnai durumlar haricinde yalnızca tek yönlü geçiş sağlanıyor. Güneyden Kuzeye çıkışta Sektör Kadıköy’e, Kuzeyden Güneye inişte Sektör Türkeli’ye girişe 2 saat mesafede iken bilgi verilir.

Boğaz giriş saati verilir. Ona göre sürat ayarlanır. Drift’te beklenir. Ya da demirlenir. Bekleme süresi geminin seyre engel bir arızası yoksa maksimum 12 saattir. Bu süreye kısıtlı görüş şartları dahil değil… ( Kısıtlı görüş: Görüşün 2 Deniz milinin altına düşmesi…) Ayrıca gemilerin transit geçiş için bekleme süresi 48 saat ten 7 güne çıkarılmış. Bu demek oluyor ki transitin bozulma tehlikesi de yok.

Ek olarak Montrö gereği kılavuz zorunluluğu yok. Gemiler istediği takdirde kılavuz alıyor. Bu sebeple hiçbir gemi kılavuz zorunluluğu olmayan bekleme sıkıntısı yaşamadığı bir su yolunu bırakıp bir başka kanaldan seyir yapmaz.

Karadeniz de seyir yapanlar bilir. Kuzeyli rüzgarları boğaz girişinde ekseriyetle mevcuttur. Açılacak herhangi bir kanal sürekli bu rüzgarın etkisi ile dolacaktır.Bu da sürekli bir dip taraması ve derinlik için mesaha gerektirir. İleri ki yıllarda öngörülebilecek bir yoğunluk bile gayri ciddidir.

“SÜVEYŞ KANALI İLE KARŞILAŞTIRMAK GÜLÜNÇ”

Zira bu gözler Karadeniz in en büyük limanları olan Rusya’nın Novaroski ve Romanya’nın Köstence limanlarının 3 te 1 dolulukta olduğunu gördü… Navlun fiyatlarının düşüklüğü sektöre büyük darbe vurdu. Bırakın yoğunluğun artmasını Türk armatör bile daha az maliyeti olması sebebi ile Filipinli personel istihdam etmeye başladı…

Son olarak bu projeyi Süveyş kanalı ile aynı kefeye koyanlar var. Onlara da gülüyorum. Zira söz konusu kanal Kızıldeniz ile Akdenizi birbirine bağlıyor. İkinci bir alternatif yok. Bu kanalı kullanmadan bir gemi aylar süren seyir sonucunda Kızıldeniz, Arap denizi ve Hint Okyanusuna ulaşıyor…

“BU ÜLKENİN SIRTINA YÜK OLMAKTAN BAŞKA İŞE YARAMAZ”

Bu kanal yakın tarihte genişletildi. Sırf genişletmek bile 5 milyar dolara mâl oldu. Kanalın yıllık getirisi bu masrafı karşılıyor. Kanal İstanbul bu ülkenin sırtına yük olmaktan başka bir işe yaramaz. Yapılabilirliğini mümkün görmüyorum. Amerika’nın eline bir şeker verip Rusya’yı örtülü olarak hizaya sokma anlamı taşıyor.”

Derleyen: Erman Çimen / Yeniçağ  

Kitle ikna silahları I: Kissinger’dan korona günlerine - Tolga Binbay / SOL (Gelenek)

 İknanın son iki yüz yılda aldığı karmaşıklık ve çeşitlilik egemen sınıfın yönetmekte zorlandığının bir göstergesi ve bu zorlanma aynı zamanda işçi sınıfı için tarihsel bir fırsat anlamına geliyor.

“Kendi halkının sorumsuzluğu yüzünden bir ülkenin Komünistleşmesini neden öylece durup izlememiz gerektiğini anlamıyorum.”

― Henry Kissinger

Yüzyıla yaklaşan ömrünün sonuna doğru şu güzide sözlerinin bir komünist partinin yayın organına taşındığını görseydi bunaması varsa bile kesin toparlardı. 

Gerçi bu sözleri sarfettiği dönemin yani “soğuk savaş”ın1 kazananı, kendisinin de aktif militanı olduğu cepheydi ama yine de nereden baksak 50 yıl sonra halen komünistlerle uğraşmak zorunda kalınmasından bir anlığına da olsa rahatsız olurdu. 

Sadece bir anlığına. Rahatsız olurdu ve sonra da iyi bildiği işine geri dönmeye çalışırdı: Amerika Birleşik Devletleri başkan danışmanı olarak, dışişleri bakanı olarak ya da hiçbiri olmadı, “non-govermental organization” kurucusu olarak…

Kissingergillerin işi neydi? 

Savaş çıkarmak mı? 

Savaşları önleyip çeşitli darbeleri planlamak mı? 

Kirli, kaba ve karanlık işler mi? 

Eh, belki. Ama soğuk savaşın son 20-30 yılında sol, Kissinger gibilerine bakıp hep aynı görüntüyü aradı, buldu: Savaş çığırtkanı, darbe plancısı, karanlık ve gizli işler yapan bir figür. Bunu görmek, kolaydı. Çünkü ortalıkta bu görünümü destekleyecek bol malzeme de vardı. Ama solun görmediği ya da görse bile gücünün yetmediği daha başat görevleri vardı bu figürlerin: Sermaye sınıfının çıkarlarını dört bir kıtada korumak, geliştirmek ve bunu yerine getirirken de toplumsal rıza mekanizmalarını yakından takip etmek, incelemek, yönetmek, icat etmek, hatta yeri geldiğinde rızanın bizzat kendisi, kurucusu olmak. Demokrasi adına, insan hakları adına, bireysel özgürlükler adına! Sermaye sınıfı için devasa bir kitle ikna silahları sanayisiydi bu ve Kissinger gibileri de bu sanayinin başındaydı.

Tabii ki bu sanayi “bacasız” bir sanayiydi. Ama enstitüleri, üniversite bölümleri, bol bol danışmanları, üretim bantları, parlak isimleri, genç doktora öğrencileri, vakıfları ve neredeyse sonsuz ekonomik kaynakları vardı. Soğuk savaş boyunca devasa bir organ gibi çalıştılar, varoldular. Dertleri sadece Sovyetleri ve sosyalist hareketi kuşatmak, mümkünse dağıtmak değildi. Evet, üstlendikleri misyonun içinde bu da vardı ama temel belirleyen sermaye sınıfı adına bakmak, görmek, konuşmak, üretmek ve yol almaktı. Özellikle de işçi sınıfı ideolojisine, siyasetine, bu siyasetin adımlarına, sivriltilmiş bir rafine bir sınıf bilinciyle saldırdılar. Her yerde.

En çok Kuzey Amerika’da ve Batı Avrupa’da ama çeşitli deneysel “kaba” çalışmalarını Latin Amerika’dan Ortadoğu’ya, Balkanlardan Uzakdoğu’ya kadar dünyanın dört bir yanında denediler. O denemelerin içinde Şili örneğinde olduğu gibi darbe planlamak da vardı, İtalya örneğinde olduğu gibi örtük bir savaş yürütmek de. Ya da Endonezya’yı hatırlayan var mı şimdi?2 Ama sermaye sınıfı ile kitleler arasındaki ilişkiyi sadece darbelere, açık şiddete dayandırmak herhalde çok yüzeysel ve tabii ki yetersiz kalırdı. Orada kalmadılar. Mesela yeri geldiği edebiyatçı, düşünür, siyasi aktivist desteklediler, yeri geldi baştan yarattılar.3 Farklı yolları denediler, farklı kartlar açtılar, deneyim kazandılar ve sonra…

Sovyetlerin tarih sahnesinden çekilmesi görevlerinin tamamlanması anlamına mı geldi? Pek değil. Görevleri zaten Sovyetler’den, güncel ve tarihi sosyalizm girişimlerinden, arayışlarından ibaret değildi ki! Daha geniş bir sınıf bilinciyle hareket ediyorlardı. Üstlendikleri misyon zaman zaman darbeler planlamak, desteklemek ya da işkence tezgâhları örgütlemek gibi kaba ve kestirmeci yöntemler gerektiriyordu ama hiçbir zaman incelikten de yoksun olmadılar. Toplumun genel işleyişinin parçası gibi görünen birçok durumu, olayı, akımı planladılar, yarattılar, yön verdiler. Bıkıp usanmadan. Bu anlamda iyi birer laboranttılar. Nesnellik adı verdiğimiz uçsuz bucaksız özür dünyası da o yıllar boyunca kendilerinden yanaydı. İstedikleri gibi at oynattılar. Yeri geldi kitlelerle istedikleri gibi oynadılar, Türkiye’de, Fransa’da, Polonya’da…

Şimdi, Soğuk Savaş’a, sınıf mücadelelerinin bu özel kesitine bir başka yüzyıldan bakınca sermaye sınıfı adına yol alan kitle ikna silahları üreticilerini görmek, ne iş yaptıklarını anlamak görece kolay. Ama sadece görece. Peki ya sonra ne oldu? Nereye gitti bu sanayi? Toplum psikolojisi denilen mesele sınıf mücadelelerinin seyrinden azade biçimde, öylece kendiliğinden akıp gitmesi için rahat mı bırakıldı? Bakalım…

Güncel kimi hallere bakalım ama önce bir itiraz: Başlığa dair bir itirazım var.

Kelimelerin sınıfı var mı?

Farketmesek de, üstünde pek durmasak da kelimelerin de sınıfları var. Nasıl ki bilinç, dil ile yapılanıyorsa, kelimeler de bilincin anlatımı. Kelimeler, bilincin dili. Bilincin ise sınıfı var, sınıfları var.

Yazının başlığı da sınıfını anlatıyor aslında. Örterek.

Başlıkta yer alan küçük bir kelime, hatta harf oyunu ile (imhanın yerini alan ikna) toplumsal bilinç hallerini çarpıcı biçimde ve kestirmeden tanımlayan “orijinal” bir başlık ortaya çıkıyor ve bu orijinallik ima edilenle ilgili olarak hemen muhalif bir kimlik de veriyor. Ama bu muhalif parlaklık, meselenin özünün kaçmasına da neden oluyor aynı zamanda. İki nedenle.

Birincisi “kitle” her ne kadar sosyal bilimlerde, muhalif siyasal yazında çok sevilse de, hem egemen söylemde çok tutulan ve açıkçası tercih edilen, hem de işçi sınıfı teorisine yabancı ve uyumsuz bir kelime. Kitle hangi kelimeye karşı tercih ediliyor? Tabii ki “sınıf” kelimesini sahneden indiriyor. Kitle, burjuva egemen dünya görüşünde emekçilerden, proleterlerden başka bir toplamı tanımlamaz. Ama aynı zamanda “sınıf” gibi yüklü ve başka bir bilince alan açan bir kelimeden de kurtarır. Kitle, işçi sınıfından bahsederken işçi sınıfından bahsetmemenin yolunu açar.

Böylece bu yazını başlığı aslında daha en baştan tam da işaret etmek istediğim toplamı, yanı işçi sınıfını belirsizleştiriyor, kaybediyor. Hokus pokus! Zira ikna edilmesi gereken kitle her daim emekçilerdir. Başkası değil.4 Ve kitle de aslında tarihsel ve toplumsal sınıf bilincinden uzakta konumlanmış emekçi toplamıdır. Bu nedenle tercih edilmekte ve sevilmektedir.

İkincisi de aslında meselenin özü ile ilgili. Silah biliyorsunuz bir konunun, sorunun çözümü, yaslandığı denge eskisi gibi olamadığı zaman devreye girer. Yani somut anlamıyla silahlar günümüz dünyasında ancak iş kızıştığı zaman, dengeler sarsıldığı ve yeniden kurulması gerektiği zaman ortaya çıkar. Bir yanıyla da modern dünyanın tüm gelişmişliğinin yanında müdahale için kaba bir araçtır. İncelikli işleyişin yanında acziyettir, çare üretememektir. Velhasıl somut anlamıyla silah, modern dünya düzeninin sınıfsal özünü gereksiz yere, fazlasıyla çıplak bırakan, bırakabilen acizliklerdir.

Halbuki silahı soyut anlamıyla düşünürsek günümüz toplumları alenen ve sürekli silahlıdır. Silah her anda ve her yerdedir. Süreklileşmiş bir iç savaş gibidir sermaye sınıfının modern toplumsal düzeni. Bu anlamıyla silahlar sürekli ortalıktadır ama silah olarak değil. Örneğin televizyon olarak, okul olarak, din olarak, aile olarak, sosyal medya olarak, siyaset olarak, meclis olarak, teknoloji olarak.

Bu nedenle başlıktaki silah, sermaye düzeninde dar anlamıyla bir çaresizliği, mecburiyeti değil; tam tersine çeşit çeşit olanakları, çareleri işaret etmektedir. Sermaye düzenindeki bir aksamayı değil sürekli işbaşında olan, zaman zaman yönetilen ve sınıf mücadelelerinin şiddetine göre zaman içinde daha karmaşık bir hâl bir araçlar toplamını işaret etmektedir.

İkna ise mutlaka sorgulanmalıdır. İkna bitmeyen bir süreçtir. Süreklidir. Mutlak değildir. Kimi kemikleşmiş özellikler taşırken çok uçucu yönler de taşımaktadır. Yani ikna, olup biten değil sürekli yeniden işleyen bir özelliktir. Ve tek yönlü de değildir. Yani sadece egemenlerden ve egemen sınıfın elindeki araçlardan ifşa edilen bilgi, yönlendirme, kanaat ve konumlanıştan ibaret değildir. Sınıf bilincinin gelişkinliğine göre karşılıklı bir seyir izlemektedir. Ama sınıfsal bilincinden uzakta konumlanan her emekçi toplamı (kitle) iknanın egemenlerden yayılan kaba, üstünkörü ve incelikli biçimlerinin hepsinin üstüne atlamaktadır. Bu sayede bir konu ve araç olarak kitle psikolojisi hep çok sevilmektedir. Karşılıklı bir anlaşmayı içerdiği için.

Sınıf bilinci eridikçe emekçiler daha ikna edilebilir hale gelmektedir ve hatta bazen iknayı kendileri, kendilerine dayatmaktadır. Örneğin satın alındığı ya da parlatıldığı ayan beyan ortada olan figürler, kişiler, konumlar toplumsal kriz dönemlerinde, toplum çıkarları adına hareket eden bağımsız figürler olarak ortaya çıkabilmektedir. Çok yakın birkaç örnek bu durumu hızlıca somutlayabilir: Belarus’ta üç ay gibi kısa bir sürede toplumsal hoşnutsuzluğun sesi haline geliveren öğretmen, üç ay öncesine kadar Rusya dışında pek de bilinmeyen Navalnıy’nın önce zehirlenme provası ve sonra da özgürlük eylemcisi olarak baştan yeniden yaratılması ve Amerika Birleşik Devletleri’nde meclis baskını, o baskından yansıyan görüntüler. Sınıf bilinci olmayınca kitle olarak kalan emekçiler ikna için gereken ya da bizzat iknayı anlatan figürleri, sembolleri egemenlerden önce bulmakta, ortaya çıkarmaktadır.

Bu anlamıyla başlık aslında “İşçi sınıfının tarihsel ve toplumsal bilincini bulandırmak için sermaye sınıfının atmak zorunda kaldığı ve giderek daha karmaşık [sofistike] işlemler gerektiren taklalar” şeklinde düzeltilmelidir.5   

Komplo teorileri: Neden bu kadar tutuyorlar?

Tabii ki bu sorunun tek boyutlu bir yanıtı yok ama sanırım çoğu kişi de farkındadır: Toplumsal kriz dönemlerinde sınıf bilincinden uzakta konumlanan herkes, her toplam, her kitle acil, kısa, net ve kolay anlaşılır açıklamalar bekliyor, arıyor, istiyor. Söylentilerden, fısıltılara, bariz olgulardan, “saçma” açıklamalara kadar onlarca söz dolaşıma giriyor bu tür dönemeçlerde. Örneğin korona salgını günleri de farklı olmadı. Salgın özellikle Avrupa’ya ulaştıktan sonra en saçmasından bilimseline hızlı biçimde onlarca komplo kapladı ortalığı. Sosyal medya, çevrim içi haberleşme kanalları, cep telefonları virüse bağlı salgından önce bu komplo salgınını taşıdılar zihinlere.

Neler söylenmedi ki? Zenginlerin/elitlerin genetik değişiklik peşinde olmasından tutun uzaylı istilası için yapılan ön hazırlığa, Vuhan’daki araştırma laboratuvarlarından biyolojik silah senaryolarına kadar bin bir türlü söylenti hızlıca yatak odalarına kadar girdi. Uykusuz geceler boyunca yaşlısı ve genci milyonlarca emekçi bu senaryolara takıldı, videolarını izledi, üzerine düşündü, yaydı, muhabbetini yaptı ve sonra da unuttu. Ya da önüne düşenleri tüketip yenilerine doğru yol aldı.

Dolaşıma giren bu komplolar, söylentiler bir yanıyla oldukça nesnel kökenli görünüyordu. Yani arkasında belirli bir amacı, öznesi olmaksızın, kendiliğinden, sürecin doğası gereği ortaya çıkıveren akıl yürütmeler gibi görünüyorlar. Öyle ki bu söylentileri yayanların kimliği, angajmanı da kısa sürede eriyip kayboluyor. Komplonun kendisinden komplonun komplosuna sıra pek gelmiyor.6 Zaten komplo hızlıca tüketilip yenisine geçiliyor. Bu anlamıyla komploların yukarıda uyarı bulunmaya çalıştığım iknanın uçucu yanına daha yakın olduğu söylenebilir. Sınıf bilincinin, örgütlü ve kolektif bir toplumsal dokunun olmadığı yerde kaygı, endişe ve belirsizliği bu tür düşünceler hızlıca dolduruyor.

Komplo teorileri hem ilgi görüyor hem emekçilerin aklını oyalıyor hem de sınıf bilinciyle olan mesafenin korunmasını sağlıyor. Yani yukarıda işaret etmeye çalıştığım sınıf bilincinden uzakta kalmış ve bu anlamıyla kitleleşen emekçi toplamı için komplo teorileri toplumsal değişime ve örgütlü bir sınıf mücadelesine karşı bir direnç unsuru olarak da devreye giriyor. Örgütlü kolektif eylem ve birliktelik yerine edilgen söylentiler durumu idare etmeye yarıyor ve sorumluluktan da kurtarıyor. Hangisi daha kolay ki: toplumsal değişim ve dönüşüm için kolektif bir mücadelenin içinde yer almak mı, bunu gözetmek mi? Yoksa cep telefonundan gelecek komplo teorilerini, söylentilerini takip etmek, akıl yormak ve bunların saatlerce tekrarlayan videolarını izlemek mi? Sınıfından kurtulan emekçi için cep telefonuna kadar ayağına gelen komplo teorileri kendini önemli hissetmesinin de yolunu açıyor. Bireyleri, kişileri önemsizleştiren bir sürece meselenin hiç de bilinmeyen bir yanını herkesten önce öğrenerek doğrudan birinci ligden dahil olma fırsatını yakalama yanılsaması bu!

Ve ilginçtir ki kapitalist üretim ilişkileri komployu hem emekçilerin gündemi haline getirmiş hem de sosyalizm mücadelesine karşı da tepe tepe kullanmıştır. Örneğin Paris Komünü sırasında Birinci Enternasyonal’in genel sekreteri olarak Marx’ın ve dernek üyelerinin en çok uğraştığı konulardan birisi Enternasyonal üyelerine yöneltilen komplocu suçlamasıdır. Temmuz 1871’de İngiliz The World gazetesinin muhabirine verdiği yanıtlarda Enternasyonal üyelerinin “pek de dürüst olmayan, gizli gündemleri olan komplocular” olarak Paris ayaklanmasına katılmasına dair yorumlarla uğraşmak zorunda kalır.7 Benzer bir itham ve alay Komünist Parti Manifestosu’nun hemen başında da bulunabilir: Komünizm hayaleti, komünistlere sermaye sınıfından yöneltilen tanımlamaların parlak bir ironisi gibidir.8 Ya da Engels, 1870’lerde bir tür kitlesel histeri haline gelen ve bizzat pozitivistler tarafından yürütülen bilimsel ruh görme, gösterme ayinleri ile uğraşırken de durum farklı değildir.9

Şimdilerde, yani sınıf mücadelelerinde çetin bir 150 yıl geride kaldıktan sonra şu içinde olduğumuz korona günlerinde komplo teorilerinin sadece nesnel bir ihtiyaçla devreye girdiğini düşünmek ise en azından saf dillilik olur. Kissinger’ın işaret ettiği gibi toplumlar (yani emekçi sınıflar) öyle kendi başlarına bırakılamayacak kadar sınıfsal karşıtlıkla yüklenmiş durumdalar ki bu yüklü karşıtlığın yansımalarını neredeyse salgının her safhasında yaşadık, deneyimledik ve yaşamaya da devam ediyoruz.10 Hâl böyle olunca hem komplo teorilerinin ortaya saçılmasında hem de karşılık bulmasında öznel faktörleri aramakta da fayda var. Yani bugün komplo teorileri tam da aksine işaret ediyor gibi kabul görseler de aslında kitleyi ikna eden silahlar olarak dolanıyorlar.

Sınıf siyasetsizliği olarak sol komplo teorileri

Tabii ki komplo teorileri üzerinden ikna tartışmasının izlerini solun içinde de bulmak mümkün. Keza günümüz dünyasının örgütsüz ve kitlesiz siyasetine yaslanmayı temel özellik haline getirmiş “sol düşünürleri” de bu görece “kolay” konuma yakıt taşımaktan geri durmuyor. Örneğin, salgının ilk günlerinde İtalyan düşünür Giorgio Agamben tarafından başlatılan tartışma bu kategoridendi.11 Agamben salgının hemen başında özellikle Avrupa’da ortaya çıkan panik havasında kapitalist devletlerin bir istisna hali yaratarak olağan dönemlerde uygulayamayacakları geniş çaplı müdahaleleri devreye soktuklarını öne sürüyordu.

Agamben’in bir yıl önce, salgının ilk günlerindeki değerlendirmesi solcu komplo teorilerinin estetize ve inceltilmiş bir versiyonu olarak geniş ilgi gördü. Ve haliyle hem tartışıldı hem de çeşitli yanıtlar ortaya çıktı.

Agamben ve benzer pozisyonlardakiler “orantısız önlemler” ve “her yanı saran panik” konusunda belki haklıydılar. Ancak göremedikleri şuydu: Orantısız önlemler ve ortaya çıkan panik, sermaye devletinin gizli kapaklı gündeminin olmasından çok salgına dair gizli ya da açık bir gündeminin olmamasından kaynaklanıyordu. Sermaye sınıfı salgınla ilgili olarak toplumsal önlemler almakta gecikmedi, önce ne yapacağını bilemedi, sonra da salgına müdahale konusunda isteksiz kaldı.12 Şimdi geriye dönüp baktığımızda çarpıcı biçimde görüyoruz ki bir yıl önce tüm o panik havası ve laf kalabalığı içinde aslında sermaye devletleri mümkün olan en az ekonomik kapanma ile sürü bağışıklığını tercih etmişti. Ve bu bir gizli gündem olmaktan ziyade alenen yaşanan bir gündemdi.

Ama sermaye sınıfının tercihi, daha en başından itibaren komplo teorileri ile değil sınıfsal bağlamı ve siyasetiyle karşılanabilirdi. Yani Avrupa’da uzun zamandır rağbet görmeyen ve ana akım “sol” içinde unutulan bir yöntemle. Sınıfın atlandığı ve geriye çekildiği yerde ise, söylemeye gerek var mı, düzenin kitle ikna silahları devreye giriyor. Çok muhalif olsa da.

Benzer bir atlama ve iknayı muhalif olarak destekleme halini Türkiye’de siyasi iktidara yönelen pandemi muhalefetinde de bulmak mümkün. Test, vaka ve ölüm sayılarına dair itiraz haklıydı ama “gizli bir ajandası” olan bir özneyi işaret ettiği sürece siyasi iktidarın işini de kolaylaştırıyordu. Çünkü sermaye iktidarının gizli bir gündemini geçtik, salgının önlenebilirliğine dair bir gündemi dahi yoktu. Salgının ekonomik ve toplumsal yükünü işçi sınıfına yıkmakla meşguldüler.

Öte yandan bir toplumsal eleştiri olarak komplo teorilerine ve takipçilerine takılmak bardağın ısrarla boş yanına bakmak gibi. Ve asla dolmayacağına olan inancın, umutsuzluğun da dışavurumu gibi. Tamam, sosyal medyada dolaşan, cep telefonlarına yağan videoların, viral haberlerin, dedikodularını biliyoruz. Ama bir yanıyla da meseleyi büyütmemek gerekiyor. Yani “komplo teorileri neden bu kadar kolay alıcı buluyor? Akıl nerede, bilim nerede?” diye dertlenirken bir durmak gerekiyor. Durmak gerekiyor.

Gerekiyor çünkü bunlarla zihnini bulandırmayan, komplolara gülüp geçen geniş bir kesim de var. Burada ise aynı anda hem köklü bir toplumsal değişim ihtiyacı hem de değişime direnç, bu değişime dair korku, çekince devreye giriyor. Salgın, komplo, yaratıcılık dinlemeksizin sınıf siyasetini ısrarla yeniden ve yeniden üretmek ve dayatmak bu anlamda önem taşıyor. İşçi sınıfı bilincini örten, bulandıran her muhalefet ise eninde sonunda kitleleşmeye, kitle olarak kalmaya ve iknaya yarıyor. Çok muhalif olsa bile.

Dijital çağ: İknaya gerek kaldı mı?13

Kissinger ve dönemi, askeri de olabilen ve bu nedenle kabalaşan, özünü saklamakta güçlük çeken (çekebilen) ikna yöntemlerine ihtiyaç duyuyordu. Siyasi bir netlik ve muhtemelen karmaşık bir istihbarat çalışmasını da gerektiriyordu. Elde edilen verilerin ayıklanması ve işlenmesi ise muhtemelen büyük bir belaydı. Doğru âna karar vermek, doğru adımları atmak ya da toplumsal bir deney ortamını sürprizlerle çok karşılamadan değerlendirmek için, sağlam bir siyasi öngörü, gelişkin burjuva sınıf refleksleri ve bol istihbarat çalışması dışında çok fazla araçları yoktu. Günümüzde ise her adım, her birey, her an birer veriye (istihbarata) dönüşmüş durumda. Bugün sıradan emekçi yaşamı bile süreklileşmiş bir dijital veri akışı içinde. Nereye gidiyor, kiminle görüşüyor, neleri izliyor, neleri beğeniyor, çevresi nasıl bir çevre, hangi düşünceye yakın, marketten ne alıyor, hangi otobüse biniyor, otobüsten hangi durakta iniyor, gibi gibi. İşin ilginci, tüm bu veri selini toplayan kanal sayısı bir elin parmakları kadar ve bu kanallar emperyalist ülkelerdeki üç-dört şirketten ibaret. İşte Google, Twitter, Facebook, Instagram vb. gibi. Veri çok, hatta sonsuz ama toplayan, derleyen ve işleyen neredeyse tek! Öyle ki verileri toplayan şirketler, emperyalist ülkelerdeki seçim sonuçlarını değiştirebilecek, etkileyebilecek hizmetleri bile ilgililere sunabiliyorlar.14

Ve bir de bu durum (yani gündelik emekçi yaşamının sermaye için veri haline alması) verinin nesnesi olan toplam (kitle) tarafından gayet iyi biliniyor. Yani ortada gizli saklı yürütülen bir dijital casusluk da yok. Ama biliyorlar ve bildiklerini bilmezmiş gibi davranıyorlar: kitle veri paylaşımını, bununla ilgili sözleşmeleri ya da sözleşme değişikliklerini ciddiye alıyor.15 Hem de çok. Diyebiliriz ki kitle, romanlardan 1984’ü ve gizemlerden de ayan beyan olanını seviyor.

Hâl böyle olunca tüm bu gelişmelerin ortasında (her şey bu kadar dijitalize olmuşken, her an bir veriye dönüşmüşken) iknaya yine de gerek kaldı mı, diye sorulabilir. Bugün sermaye sınıfının emekçi kitleleri ikna etmeye gereksinimi var mı? Her şey güllük gülistanlık mı? Sosyal medya devleri, Amerikan başkanının bile sesini kısabiliyorsa geriye yapılacak pek bir şey de kalmış mıdır ki?

Sorunun bu biçiminin çok popüler olduğunu inkâr edemeyiz ama aslında soru bir yanıyla da işçi sınıfı biliminin dışında kalıyor. Çünkü sınıflar, üretim araçlarının özel mülkiyeti, ortadan kalkmadığı sürece sermaye sınıfı yoğun biçimde ikna üretmek, yaymak zorunda kalacak. Çeşitli biçimleriyle. Dijital teknolojinin onca olanaklarına rağmen neredeyse sadece ikna için kullanılır hale gelmesi, salgında iknanın kaba biçimlerinin komplo teorileri olarak devreye girmesi bu zorunluluğun bir göstergesi. Bu nedenle bir kesite değil, sürekliliğe bakmakta fayda var. Yani iknanın son iki yüzyılda aldığı karmaşıklığa ve çeşitliliğe. Karmaşıklaşma ve çeşitlilik bir yandan da egemen sermaye sınıfının durumu yönetmekte (onca teknolojiye rağmen) zorlandığının bir göstergesi. İkna karmaşıklaştıkça özü, işleyişi tekleşiyor. Ve bu zorlanma bir yandan işçi sınıfı için tarihsel bir fırsat anlamına geliyor. Günümüz Kissingerlarını tam da kendi alanlarında kuşatma olanağı veriyor.

Tolga Binbay / SOL (Gelenek)

• 1.Henry Kissinger (d. 1923). Amerika Birleşik Devletleri’nin 1973-1977 arasında dışişleri bakanı ve 1969-1973 arasında başkan danışmanı. Ancak Kissinger’in alelade bir parlak “devlet yetkilisi” olduğunu düşünmek hata olur. Kissinger, sermaye sınıfının uzun soluklu bilincini en rafine haliyle teorize edebilen bir isimdi.
• 2.Endonezya’da olup bitenleri kısa yoldan öğrenmek ve hatırlamak isteyenler için mesela bol ödüllü iki belgesel The Act of Killing (Öldürme Eylemi, 2012) ve The Look of Silence (Sessizliğin Bakışı, 2014) önerilebilir. Her iki belgesel daha önce Gelenek’te ele alınmıştı: Nevzat Evrim Önal, J. Oppenheımer’in Öldürme Eylemi ve Sessizliğin Bakışı Belgeselleri: Bir Büyük Yenilgiye Bakmak. Gelenek, 128: 88-94.
• 3.Şu çok meşhur kaynağı yeniden anmak sanırım kaçınılmaz: Frances Stonor Saunders, Parayı Verdi Düdüğü Çaldı - CIA ve Kültürel Soğuk Savaş (çev. Ülker İnce). İmge Kitabevi, Ankara, 2. Basım, 2018.
• 4.Tabii ki bazı kesitlerde sermaye sınıfının bir sınıf olarak, bazen de belki tekil üyelerinin ikna edilmesi gerekir. Ama bu sefer de sermaye sınıfından “kitle” olarak değil iş insanları, toplumun önde gelenleri, demokrasi savunucuları, siyasetçi vs. olarak bahsedilir. Dil, sınıfını şaşırmaz.
• 5.Zaten başlığı bulduktan sonraki kısa bir Google araması başlığın Milli Gazete’den Sabah’a, bilimsel dergilerden hava parası arayan “düşünce kuruluşları”na kadar geniş bir alanda hevesle kullanıldığını da gösteriverdi.
• 6.Yeri gelmişken kelimenin kökenine ve anlattığı hikâyeye bakmakta fayda var: komplo, Fransızca kökenli. 1560’lara dayanıyor. Kitlesel plan, kumpas, fesat anlamına geliyor. Modern sınıfsal ayrımların ortaya çıktığı ve siyasetin giderek daha karmaşık bir hâl almaya başladığı bir coğrafyaya dayanması aslında sınıfsal yanına da işaret ediyor.
• 7.Karl Marx’ın The World Gazetesi Muhabiri ile Bir Konuşmasının Metni. Fransa’da İç Savaş içinde (Çev. Kenan Somer). Sol Yayınları, Ankara, İkinci Baskı, 1991, sf. 118-119.
• 8.Karl Marx ve Friedrich Engels, Komünist Manifesto (çev. Editörü Doğan Görsev). Yazılama Yayınevi, İstanbul, 2019, 9. Baskı.
• 9.Friedrich Engels. Ruhlar Âleminde Doğabilim. Doğanın Diyalektiği içinde (Çev. Arif Gelen). Sol Yayınları, Ankara, 9. Baskı, sf. 62-73.
• 10.Hem ibretlik hem de “eğlenceli” bir korona bilançosu için mutlaka bknz. Endam Köybaşı, Sakin ol Champ! Pandemide Sermaye Sınıfının Halleri. Gelenek, 2021, 152: 37-48.
• 11.Giorgio Agamben, Lo stato d’eccezione provocato da un’emergenza immotivata [Sebepsiz bir acil durumun neden olduğu istisna hali]. il Manifesto, 22 Şubat 2020.
• 12.Türkiye Komünist Partisi, Salgın Kapitalizmin Tarihsel İflasının Kanıtıdır. 25.01.2021. www.tkp.org.tr
• 13.Bu yazıda aile, din, eğitim, medya gibi daha geleneksel ikna kanallarına değinmiyorum. Ya da örneğin ideolojiye de. İknanın daha köklü kaynaklarını, bir seri olarak düşündüğüm yazıların daha sonraki uğraklarına ayırıyorum.
• 14.Bu konuda 2018 yılında patlayan (ya da kontrollü olarak patlatılan) Cambridge Analytica hikâyesine bakılabilir. Tulga Buğra Işık, Cambridge Analytica'nın ardından: Seçimler on yıllardır nasıl maniple ediliyor? soL Portal, 22 Mart 2018. https://haber.sol.org.tr/dunya/cambridge-analyticanin-ardindan-secimler….
• 15.Geçtiğimiz günlerde yaşanan WhatsApp paniği ve büyük Telegram göçü kitlesel bir histeri anı değil miydi?

Üretilen hikayeler, unutulmayan fotoğraflar - Turgay Develi / SOL

Erdoğan'ı başkentlerinde ağırlayıp, bize yaşatacaklarını, onun gelecek perspektifinin içine yerleştirirken, yapılanların aynısının şu an başka isimler için yapıldığını görmüyor muyuz sanıyorlar?

Birçok kişi geçmişinden kurtulmak istiyor ve ihtiyacına göre bir yöntem bulup uyguluyor. Bazıları bedenlerine yaptırdıkları dövmeyi sildiriyor, bazıları da resim albümlerinden artık istemedikleri resimleri yırtıyor. Kimisi sosyal medya geçmişinden bir fotoğraf ya da beğeniyi siliyor veya birilerini engelleyerek kurtulmak istiyor. Bazıları için ise mahkemeler, uzaklaştırma kararları, erişime engelleme talepleri,  utanılan bu geçmişlerden kurtarılmanın tek yöntemidir. 

Oysa siyasetçi ya da bir şekilde kamuoyunun önüne çıkmış biriyseniz, bazen hiçbir uygulama ya da yöntem sizi toplumun ortak hafızasından silmeye yetmiyor. O anları, öyle bir resmi ortasından ikiye ayırıp çöp kutusuna atmak gibi silemiyorsunuz.

Geçmiş, en çok da "geleceği kurma" iddiasındaki siyasetçilerin unutmak, unutulmak veya unutturmak istediği anları ihtiva ediyor. Yeni bir 'hikayeye' muhtaç olanlar, 'ah keşke!' serzenişleri arasında geçmişlerinden kurtulabilmek için nelere katlanmıyorlar ki... 

27 Şubat tarihli soL'da, Erdoğan ile el sıkışırken fotoğrafının altında Gare'de şehit olan askerin ailesine hediye ettiği ev ile ilgili haberi yayınlanan Zeynel Abidin Erdem, bu sorunun cevaplarından biri olabilir mesela. Unutmak, unutturmak istediği geçmişi, ona 32 askerin şehit olduğu İspanyol CASA uçaklarının 5,7 milyon dolarlık fiyatına rağmen 9,6 milyon dolara alınmasının arkasındaki isimlerden biri olduğu iddia edilen zamanları hatırlatıyor olmalı. 

Keza, Hikmetyar'ın dizinin dibinde oturduğu, Kaddafi'den aldığı barış ödülü, Amerikan Yahudi Kongresinden aldığı cesaret nişanı ve Beşar Esad ile çekilen aile fotoğrafları da Erdoğan için başka bir maziyi anlatıyor elbette. 

Bir de "üretilen" fotoğraflar var elbette. Üretilen fotoğrafları "şak diye" tanıyabilme kabiliyeti, üretenlerin niyetini ve ulaşmak istediği amacı da "şak diye" çıkarabilme yeteneğiyle birlikte geliyor. Bu "üretilen" fotoğrafların yakın tarihte en meşhur olanlarından birisi, "Saddam'ın ordularının Kuveyt'te yaktığı petrol kuyularından çevreye yayılan petrolün öldürdüğü karabatak" fotoğraflarıydı. İnsanın bakmaya içinin elvermediği bu fotoğraf, dünyayı savaşa ikna etmek için CNN tarafından binlerce kez gösterilmiş, insanlığın kolektif hafızasında yerini almıştı. Fotoğrafın hikayesinin yalan olduğu ve Fransa sahillerinde çekildiği sonradan ortaya çıkarıldı.

Kara propaganda, televizyon, gazete ya da sosyal medyada sıkça uygulanan bir yöntem. Amaç, yukarıdaki örnekteki gibi, kitleleri bir şeye ikna etmek! Aranan meşruiyet, üretilen bir haber ya da fotoğrafta bulunuyor ve rıza bu yolla üretiliyor. Bunu en iyi anlatan örneklerden birisi, yine Saddam ile ilgili. Hatırlayanlar olacaktır, sonradan Kuveyt'in ABD büyükelçisinin kızı olduğu ortaya çıkan bir "tanık", ABD kongresinde, Iraklı askerlerin kuvözdeki 300'den fazla bebeğin ölümüne sebep olduklarını iddia ettiği yalan bir ifade vermiş, bu yalan ifade o dönem Uluslararası Af Örgütü'nün raporlarıyla da desteklenmişti. Şıracının şahidi bozacıydı yani. Birinci Körfez Savaşı'na girmeyi kafasına koymuş olan baba Bush yönetimi, bugün "Nayirah Tanıklığı" olarak bilinen bu ifadeyi savaş için rıza üretmekte kullanmıştı. Gerçek çok sonra ortaya çıktığında ise Saddam öldürülmüş, Irak yerle bir edilmiş, ülke parçalanmıştı. Kısacası Irak'lılar çoktan "özgürleşmişti"...

Bu yönteme ülkemizden de örnekler yok mu? Var tabii ki. Ben en iyisi geçmişten örnek vereyim de, basın özgürlüğünün sınırlarının bir kez de bu köşe üzerinden sınanmasına yol açmayayım! Yine hatırlanacaktır, ülkemizde basının "özgür" olduğu o parlak yıllarda, gazetelerde, emniyetin pencerelerinden "atlayan", polislerin mesailerini boşa harcadığı için üzüntüden kafasını duvarlara çarparak ya da kendini merdivenden aşağı atarak ölmeyi "seçen" yüzlerce gencin haberleri yayınlanırdı.

Parlamenter demokrasimizin olduğu, basın özgürlüğünün sınırlarının tartışılmadığı yıllardı...  Bu "normal" haberlerin iç sayfalarda kullanıldığı gazetelerin "Güzel sarışın kadın" manşetleri ise bir klasiktir... 

Tarih unutmuyor. İlki Tansu Çiller, ikincisi Selin Sayek Böke için atıldı. Mazrufa değil zarfa bak haberleriydi.

Bana bütün bunları hatırlatan ise, Canan Kaftancıoğlu'nun, arkadaşının evinin penceresinin kenarında, dışarıda kar yağarken, ünlü kırmızı kazağı ile çektirdiği fotoğraf. Sayın Kaftancıoğlu, TIME dergisinin son sayısında yayınlanması için söylediği sözlerinin, partisi ve ülkemiz için kendisinin nasıl bir rol modele dönüştürülmek istendiğini bilmeden söylemiş olamaz. 

Yine bir ABD medya devi Bloomberg'in, Sayın Kaftancıoğlu ile Meral Akşener'i dünyaya tanıtma ve ülkemizin geleceğinde nerede konumlanmaları gerektiğine ilişkin 22 Aralık 2020'de yayınlanan haberin ne anlama geldiğini bilmiyor olabilirler mi? Dahası, bunların anlamını bizim de bildiğimizi bilmiyor olabilirler mi? Daha partisi bile kurulmayan Tayyip Erdoğan'ı başkentlerinde ağırlayıp, bize yaşatacaklarını, onun gelecek perspektifinin içine yerleştirirken, yapılanların aynısının şu an başka isimler için yapıldığını görmüyor muyuz sanıyorlar gerçekten?

TIME, Bloomberg, Economist gibi dünyaca ünlü gazete, televizyon ve dergiler, büyük sermaye sınıfının denetiminde, dünyanın düzeninin insanların zihninde rıza ve meşruiyet üretmesi için tasarlanır ve yayınlanır. Bu nedenle sermaye düzenine tehdit içerebilecek bir tek haber, bir tek fotoğraf karesi ya da bir tek satıra yer verilmez. Bunu biz de, siz de biliyorsunuz.

Sayın Kaftancıoğlu'nun "Türk siyasetinde alışılmadık ve yeni şeyleri temsil ettiğini" yazan dergi, bu "alışılmadık ve yeni şeyler"in ne olduğunu belirtmemiş ama, "partisindeki eski nizama karşı çıkmaktan veya ülkesinde ötekileştirilen insanların yanında durmaktan korkmayan solcu bir kadın" diyerek, partideki mevzisini, "bağımsızlıkçı ve anti-emperyalist CHP" karşıtı olarak sınıflandırmış. 

Kaftancıoğlu kendisi ifade etmemiş ise eğer, TIME, ülkemizi yıkıma götüren neoliberal ekonomi politikalarına karşı sessiz kalması, Maraş katliamının yıldönümünde Alparslan Türkeş'in evine yapılan ziyaretteki heyetin içinde bulunması ve çıkışta, "acıları ortaklaştıracak her siyaseti yaparım" sözleri üzerinden sınıf konumlanışını tespit ve tahlil ederek onun, ülkesinin değil, kendi kişisel kariyerinin peşinde olan birisi olduğunu anlamış.

Kimin ne düşündüğü, neyi hesapladığı ve kimlerle neyi inşa etmeye çalıştığı ise bizim için tali bir sorun. Kaftancıoğlu'nun önünde ise iki seçenek var; Ya TIME'de yayınlanarak batılı başkentler için görücüye çıkarıldığı "fotoğrafı" kendisi yırtıp atacak ya da zamanı geldiğinde bu işi, siyaseten yargılayıp, mahkum ederek tarihin çöplüğüne gönderecek yoksul halk yapacak. 

O gün gelene kadar herkesin hatırlaması gereken tek gerçek ise şu: sermaye tarafından rıza üretmek için parlatılan hikayeler elbet bir gün tüm çıplaklığıyla gün yüzüne çıkıyor. Ülkelerin tarihleri, sermaye tarafından kullanılıp atılan isimlerle dolu. Sermayenin gücüyle iktidara gelip halkın çıkarlarını savunabilen, bağımsız bir yönetim sergileyebilen birisi ise tarihte yok. 

Sorumluluğumuz, meseleleri neden/sonuç ve zaman/mekan ilişkisinden koparmadan, şimdilik, teşhir etmek ve gerçeğe ışık tutmaktır.

Turgay Develi / SOL