Yılmaz Güney tartışmasının asıl hedefi (Mehmet Ali Güller-Cumhuriyet)
Elbette Yılmaz Güney de tartışılır, hiç kimse eleştirilmekten muaf değildir. Ancak Yılmaz Güney tartışmasının asıl hedefini ve tartışmayı kullanan siyasi odağın amacını saptamak tartışmanın içeriğinden daha önemlidir.
Yine de önce içeriğe değinelim. Sanatçıları tartışırken ölçü hatası yapıldığını düşünüyorum. Bunda birinci neden iktidarın sanatçıları kendi siyasi hedeflerinde kullanmasıyken ikinci neden de kavramlarla ilgili sorunumuzdur.
Çoğu zaman sanatçı, aydın hatta entelektüel aynı anlamda kullanılıyor. Oysa bu üç kavram birbirinden farklıdır. Çok kabaca tanımlarsak: Sanatçı sanat üreten, uygulayan; entelektüel bilgili, düşünen, yorumlayan; aydın ise çağının çelişkilerini çözümleyerek tutum alan kişidir. Dolayısıyla her sanatçı entelektüel ya da aydın değildir, her entelektüel de aydın değildir.
SEZEN AKSU ÖRNEĞİ
Çoğu zaman sanatçıyı sanat ölçütüyle değil, siyasette aldığı pozisyonla hatta kişisel özellikleriyle değerlendiriyoruz. Örneğin Sezen Aksu’nun AKP-FETÖ anayasa değişikliğine destek vermeyenleri “iki cihanda lekeli” ilan etmesini, dahası bu tutumu nedeniyle kendisine “sensin kirli” haklı eleştirisi yapan Merdan Yanardağ’a dava açıp haciz işlemi başlatmasını, onun sanatından ayrı olarak değerlendirmeli ve eleştirmeliyiz.
Sezen Aksu’yu “sanatın ölçüleriyle” değerlendirdiğimizde başarılı bir sanatçıdır. Mesele de budur, Sezen Aksu sanatçıdır, aydın değildir. Aydın olsa, siyasal destek verdiği merkezin kendisini en sonunda bir şarkı sözünde Âdem ve Havva’ya cahil dediği için linç edeceğini zamanında görerek tutum alırdı. Çünkü aydın, çağının, toplumunun çelişkilerini çözümleyerek tutum alabilendir.
SANATIN ÖLÇÜSÜ
Yılmaz Güney’i de öncelikle sanatın ölçüleriyle değerlendirmeliyiz. Ve o ölçüler içinde Yılmaz Güney Türk sinemasının en tepesindedir. Dünyaya etkisi bakımdan kıyaslarsak Türk şiirinde Nâzım neyse, Türk sinemasında da Yılmaz Güney odur.
Kadına şiddet ya da karıştığı cinayet üzerinden Güney’in sanatını küçümsemeye kalkan, kendisini küçültür. Güney çok başarılı bir sanatçıdır. Diğer yandan Güney, çağının ve toplumun çelişkilerini çözümleyerek tutum takınan bir kişi olarak aynı zamanda aydındır.
Özetle sanatçıyı sanatıyla ve sanatın ölçüleriyle değerlendirmeliyiz; kişisel zaafları, hataları ve suçlarıyla değil. Elbette kişisel olanları da eleştirebilirsiniz ama o bir sanat/sanatçı değerlendirmesi değildir. Sanatçıyı sanatının ölçüleriyle değerlendirmediğiniz taktirde, sanatın tarihini de yazamazsınız; çünkü kişisel olan ölçü olursa, dünyadaki pek çok büyük edebiyatçıyı, oyuncuyu, ressamı yok saymak durumunda kalırsınız.
İKTİDARIN KÜLTÜREL HEGEMONYA AMACI
Gerçi Erdoğan’ın sanatçıyı siyasal ihtiyacına göre kullandığını biliyoruz ama yine de anımsatalım, 20 Mart 2010’da Dolmabahçe’de 77 sanatçıya kahvaltı verdiğinde şöyle demişti: “Eğer bu ülkenin otoriteleri, Yılmaz Güney’in filmlerine kulak vermiş olsalardı, inanın Türkiye bugün çok farklı bir yerde olabilirdi.”
Evet, Erdoğan için 2010’un ihtiyacı öyleydi; devletin kurumlarıyla çatışırken yaslanabileceği sanatçıları da kullanıyordu. O gün kahvaltıya katılan 77 sanatçının çoğunun akıbeti ortada. Dikkat edin, son yıllarda Ahmet Kaya’ya da pek atıf yapmaz oldu; çünkü Ahmet Kaya’nın kimi sözlerinin yanında çok hafif kalan sözleri söyleyenlerin bile “PKK propagandasından” hapse atıldığı bir siyasal iklim yarattı.
Gelelim Yılmaz Güney tartışmasının asıl hedefine. İktidarın ideolojik yayın organı Yeni Şafak’ın yazarı net ortaya koyuyor o hedefi: “Yılmaz Güney isimli tanrılarının fanusunda hafif bir çatlak oluştu. Darısı Mahir’inden Deniz’ine diğer tanrıların başına.”
Evet, siyasal İslamcıların derdi sanat tartışması değil, kültürel hegemonya kurabilmek için solu, devrimciliği hedef alıyorlar. Asıl mesele budur.
/././
Lumpen, maço, âdi katil bir tanrımsı (Göksel Aymaz-duvaR)
Filmlerindeki attığını vuran, vurduğunu deviren serdengeçti tip, Yılmaz Güney’in kendi gerçekliğidir, filmlerine kendi yaşamından taşıp gelmiştir. Canlandırdığı herhangi bir karakter gerçek kişiliğinin de izahıdır: Romantik, dik başlı, silahşor, devrimci, âşık… Hepsi ona uyar. Bunlardan herhangi biri diğeriyle çelişiyor filan da değildir.
Yine Yılmaz Güney’e laf ettiler.
Önce Farah Zeynep Abdullah bir şey söyledi, okumuşsunuzdur; Güney’in ölüm yıldönümünde, 9 Eylül’de Murathan Mungan sosyal medya hesabından “Yılmaz Güney, iyi bir yönetmen, iyi bir oyuncu, iyi bir senarist olmasının yanı sıra sinemamızın en iyi yürüyen erkeğiydi” paylaşımına, "Ve sinemamızın en iyi kadın döven erkeği ve şiddet türleri açısından zengin ve etkili silah kullanan" ifadesiyle cevap verdi.
Sonra Fatih Altaylı, "Benim için Yılmaz Güney, kadın döven, entelektüel yönü zayıf, maço bir adamdır. Türkiye’nin Avrupa’daki imajını yerle bir eden, bunu da kendi menfaatleri için yapan bir katildir” hükmünü verdiği yirmi üç yıl önceki ünlü yazısını hatırlatarak lafa karıştı.
Önceki gün Ahmet Hakan, "Gelin, Yılmaz Güney’i dokunulmaz kılmak için nafile bir çaba içine girmek yerine 'O iyi filmlere imza atan ama lümpen tarafları da olan bir isimdi' falan diyerek konuyu kapatın" dedi.
Yeni Şafak yazarı İsmail Kılıçarslan da fırsatı kaçırmadı; "Görünen o ki solcumsuların Yılmaz Güney isimli tanrılarının fanusunda hafif bir çatlak oluştu. Darısı Mahir’inden Deniz’ine, Ertuğrul’undan bilmem kimine kadar diğer tanrı ve tanrımsıların başına" dedi.
Dün de Nagehan Alçı, sosyal medyadaki paylaşımında, “Şu konjonktürde Güney’e Farah Zeynep’le başlayan saldırı kampanyasının sebebi Güney’in Kürt olması. Olayın özü bu" ifadelerini kullanarak olaya müdahil oldu.
Bu memlekette zaten bir Deniz Gezmiş’e bir de Yılmaz Güney’e, durur durur laf ederler.
Birine “eşkıya, terörist” derler, birine “kadın döven, katil”!
Ama bu kez iş “Mahir’inden Deniz’ine, Ertuğrul’undan bilmem kimine kadar...” aşağılamasına kadar geldi.
O yüzden...
Özgür Özel CHP başkanlığına adaymış, sokakta şiddet artıyormuş, pahalılık almış da başını gitmiş, Türk’üyle gavuruyla âlemin mafyası İstanbul’da Bodrum’da cirit atıyormuş...
Olsun.
Bunca konu arasında ben Yılmaz Güney’i önemseyeceğim.
Yılmaz Güney’in “kadın döven, katil” olup olmadığı solcu olduğu için görmezden gelinmiyor. Değeri de solculuğundan ya da Kürtlüğünden ileri gelmiyor. Sebepleriyle açıklamaya çalışayım.*
Sinemada Yılmaz Güney filmi izlemeye götürüldüğümü hatırlıyorum. Kapkara, kupkuru, incecik bir adam, üzerine çullanan kötü gülüşlü zalim güruhla canhıraş baş ediyordu. Ne yumruk yıkıyordu onu ne de kurşun. Hani suçlayıcı bir vurguyla “bol şiddet içeren filmler yaptı” deniliyor ya onun için, işte aslında o “suç”tur bizi ona sevdalandıran. Evet, sadece avantür döneminde değil, “Seyit Han”, “Aç Kurtlar”, “Ağıt” döneminde de, attığını vurdu, vurduğunu devirdi; üzerine çullanan kalabalığı çıplak yumruklarıyla savurdu. Kalabalıklar onu bu yüzden hala çok seviyor. Has sinemacıdır. Ama kalabalıkların sevgisindeki öncelikli sebep kesinlikle bu değil. Sebep, Yılmaz perdedeki görüntüsündedir, adı bazen Serçe Memet, bazen Çoban Ali olan o serdengeçtilerdir buna sebep.
Hepsi ayrı bir karizma unsuru olan şehirli kabadayıdan, feodal halk kahramanından suskun devrimciye kadar uzayan tiplemeleriyle geniş bir kitlenin beğenisini kazandı, ama o beğeninin arkasında yatan asıl etken hayatla hesabımızı -hiç değilse beyaz perdede- görmüş olmasıdır, her tiplemesinin farklı biçimde yaptığı şey budur. Her günkü hayatın kahrını çeken insanımız, üzerine çullanan kötü gülüşlü zalim güruhla her defasında baş edebilen bu kara, kuru, incecik adamda, kendisine adil olmayan hayata diklenişi gördü ve ona bağlandı. Bu yenilmez yiğit tipine, bu serdengeçtiye gösterilen bağlılık, sıradan insanın içinde her şeye rağmen halen onurlu bir yaşam özleminin diri kalmış olmasındandır. Televizyonlarımızın yeni “Hatırla Sevgili”si (ya da “Çemberimde Gül Oya”sı) “Dilek Taşı”ndaki Yılmaz Güney detayı bunun güncel bir örneği olarak kayda geçti.
Biz, meşhurlar âlemi içinde kendimizden olduğunu hissettiklerimize özel bir yakınlık duyarız, popüler kültür ikonları böyle yaratılır. Yılmaz Güney de, evet, bir popüler ikondur, ama birçoğunun aksine bu ikon, erdemin yardımcısıdır, yanılgının yardakçısı değil. Ortaçağ Hıristiyan ikonlarının Tanrı’nın varlığı sorusunun -Tanrıya inancı pekiştirerek- artık sorulmamasını sağlamaları gibi, günümüzün popüler ikonları da, kitleleri bir kez de modern kapitalizmin yaşama üslubuna imanlı kılmaya çalışan “laik kurmacalar” olarak, “Bu hayat güzel mi çirkin mi, yaşamaya değer mi değmez mi?” sorusunun sorulmasına herhangi bir lüzum bırakmıyor. Ama bu “maço”nun, bu “katil”in, görülecek pek fazla bir şeyin olmadığı görüntü bolluğunda, izleyicilerini hayat hakkında anlamlı sorular soramama mahcubiyetinden kurtarmak gibi bir nezaketi var en azından.
Her alanı bir otoritenin hükmüne terk edilmiş olan hayat, bireyleri ya asgari bir insanlık onurunu koruma sınırında parlayıveren sonu tekinsiz bir başkaldırıya, ya da bilinen bütün değerlerin sarsıldığı yerde tek değer olarak ortada kalmış olan “çıkar”ın egemenliğinde bir boyun eğişe mecbur kılmaktadır. Her iki insanlık durumunda da, ilkinde onay almak, ikincisinde de onarılmak için, Yılmaz Güney’in dinmeyen yumruklarına, bitmeyen kurşunlarına ihtiyaç duyulmuştur.
Filmlerindeki attığını vuran, vurduğunu deviren serdengeçti tip, Yılmaz Güney’in kendi gerçekliğidir, filmlerine kendi yaşamından taşıp gelmiştir. Filmlerinde kendisini her seferinde kolayca tanıyabileceğimiz çeşitli karakterler halinde ortaya koymuştur Yılmaz Güney. Canlandırdığı herhangi bir karakter gerçek kişiliğinin de izahıdır: Romantik, dik başlı, silahşor, devrimci, âşık… Hepsi ona uyar. Bunlardan herhangi biri diğeriyle çelişiyor filan da değildir. Onu halkın sevgilisi yapmış olan, kavgacı silahşor rolünden mesela bir anda Kızılırmak Karakoyun’da ne kavga eden, ne silah çekip vuran, sadece kaval üfleyip koyun güden basit bir çoban rolüne geçişi, derindeki bu birliğin yüzeye vurduğu andır.
1937’de Adana’da başlayıp 1984’te Paris’te sonlanan hayatı, o yüzden, tipik bir Yılmaz Güney filmidir aslında. Onun kişiliği herhangi bir filminde canlandırdığı herhangi bir karakterden farklı değildir; hayatı ve filmleri, bütün olarak, tek bir imgedir. Usta yönetmen Lütfi Akad anlatıyor: “(Hudutların Kanunu filminin Urfa’daki çekimlerinde) İki büyük sahnem kalmışken bir olay daha oluyor” diye başlıyor Akad, ve devam ediyor: “Yılmaz Güney, bir gece barda silah çekip ateş etmiş. Karakola almışlar, ardından tutuklanmış. Ne zaman bırakılacağı belli değil. Bunun üzerine takımı toplayıp İstanbul’a dönüyoruz. Yılmaz Güney’in ne kadar zaman sonra döndüğünü anımsamıyorum ama öyle pek uzun sürmüyor yokluğu. Gelir gelmez işe koyuluyoruz. …” İşte bu! Bu kadar yani. Herkes alışmıştır, Yılmaz Güney’dir o! Gündüz sette kestiği rol akşam gerçek olur. Sete ara verilir. Yılmaz Güney döner ve set kaldığı yerden devam eder.
Benzer şekilde bir yığın olay, anı, anekdot anlatılır hakkında. Sanırsınız ki Serçe Memet yahut Çoban Ali ya da Âzem hakkında konuşuluyor. Çünkü aynı tutkuya sahipler; aynı tutkunun perdedeki ve hakikatteki temsilcileridir onlar. Wordsworth’ün dizginlenemeyen coşkunluğunu hiçbir zaman paylaşmayan William Blake bile, “Tutkularını bastırabilenlerin tutkuları, bastırılabilecek kadar zayıftır” demiştir. Güney’in, tutkuları, bastırılamayacak kadar güçlüdür; bu tutku, önüne geçilmez bir patlamayla, “Seyyit Han”, “Umut”, “Ağıt”, “Acı”, “Yol”, “Sürü” olup açığa vurmuştur kendini, hem de insanı büyüleyen yumuşacık şiirsel estetikle. Çünkü işi bazen kabadayılığa kadar vardırmış bir “serseri”ydi, ama aynı zamanda has bir sanatçıydı; Adana varoşlarında “racon kesmeye” başladığında, İstanbul’daki sanat dergilerine de öykü gönderiyordu.
Zaten Güney’in romantikçe yüceltip mitleştirdiği kavgaşar kahramanlardan daha önemli olanı, onun yaşadığı günden ve dünyanın sonundan endişe duymuş bir sanatçı olmasıdır. O da, her büyük romantik gibi, kendini bir meseleye adamıştır, dünyanın yalanlarına prim vermemiştir. Bu etik tutum, estetik bir değere dönüşmüştür onda. (Bu yönüyle Güney, “Sanat, ancak ahlâksal bir ideali ifade etmek için çaba gösterirse gerçekçidir. Gerçekçilik, doğruluğa ulaşma çabasıdır ve doğruluk her zaman güzeldir” diyen Tarkovski ile aynı noktada buluşur.) Sinemacılarımız içinde, yaşadığı zamana onun kadar kendini vermiş biri daha yoktur.
Hayranlarının çoğu, belki de onun sadece solculuğuyla, Kürtlüğüyle ilgilenmekteler. Solcu Kürt kimliği, şüphesiz hep bir karizma unsuru oldu onun için. Sinemasının, insanın evrensel yazgısını ifade eden evrensel çapta bir sinema oluşu galiba hep bunun gölgesinde kaldı. Oysa Stendhal ve Balzac romanlarında hayranlıkla tanıklık ettiğimiz üstün beceri, Yılmaz Güney filmlerinde de eksik değildir. Neredeyse militanlık derecesine varan devrimciliği, onun bu sanatsal yeteneğini göz ardı etmeyi gerektirmez. Toplumsal gerçekliğin çatışma ve sorunlarını görme ve anlatmadaki güç ve yetenek, ideolojik olarak buna yakın durmayan sanatçıların (liberal Stendahl’in, kralcı Balzac’ın) mucizeleri değildir sadece.
Bunları söylemekle bu büyük sanatçıya ileri geri laf edilmesinin önüne geçmiş olmayacağız. Daha en başından, Altın Palmiye’yi Costa Gavras’la paylaştığında Türk basınında çıkan “Cannes’da çifte Yunan zaferi” başlığı atıldığından beri böyleydi bu, böyle olmaya devam edecek gibi de görünüyor.
Seyredilen dünyadan sıkılıp Yılmaz Güney’in görüntüsüyle düşlere dalanlar, onu kendi zihinlerinde onurlu bir kimlik olarak yaşatmaya devam ederken, başkaları da bu kimliğini unutturma telkiniyle onu hatırlamaya şüphesiz devam edecek.
Göksel Aymaz-duvaR
*Burada, daha önce farklı mecralarda yazdığım Yılmaz Güney yazılarından faydalandım.
