“İslâm ile laiklik arasında bağ kurmayı niye bu kadar geciktirdi İslâm dünyası, onu anlamakta zorluk çekiyorum. (…) Laik devlet her inanç grubunu koruma altına, güvence altına alır, hepsine de eşit mesafededir. Yani laik devlette her inanç grubu inancını rahatlıkla yaşayabileceği gibi, hatta ateistler de ateistliğini yaşayabilir.”
Hâlihazırda dinbaz-politik bir alacakaranlığa gark olmuş Türkiye’de mucize kabilinden bu sözlerin kime ait olduğunu tahmin etmekte fazlasıyla zorlanabilirsiniz!..
Belki kulaklarınıza inanamayacak ya da rüyada olduğunuzu sanacaksınız, ama bu sözleri El-Arabiya kanalına verdiği röportajda Cumhurbaşkanı Erdoğan telaffuz ediyor.
Tıpkı beş buçuk yıl önce, 2011 Eylül’ünde Mısır ve Tunus ziyaretinde yaptığı konuşmalarda telaffuz etmiş olduğu gibi...
O yıllarda dünyada “seküler İslâm” örneği olarak parmakla gösterilen Türkiye’nin Müslüman başbakanı sıfatıyla Ortadoğu-İslâm coğrafyasında laiklik nasihatinde bulunarak dolaşmaktaydı Erdoğan...
Ve o zaman Türkiye’nin dindarmuhafazakâr başbakanının bu laiklik söyleminden en çok rahatsız olup onu şiddetle kınayanlar kimdi dersiniz?
Söz konusu ülkelerde İslâmcılık patentini elinde bulunduran Müslüman Kardeşler örgütü, yani “İhvanü’l- Müslümin” veya kısaca İhvan...
Hani 2013 Haziran’ında Gezi’de yaşananlarla titreşimli olarak Erdoğan’ın büyük bir şevkle eline doladığı Rabia işaretinin kitlesel çıkış noktası, kaynağı olan İhvan!..
Evet, sadece birkaç yıl içinde bir dönüşüm yaşandı ve Arap Ortadoğu’suna laiklik satmak üzere çıkılan yollardan bol miktarda İhvancılık, daha genel anlamda Selefilik yüklenilerek geri dönüldü.
Neden böyle oldu? Çünkü yine 2011’den başlayarak Arap Baharı’nı Suriye girdabında tam bir karakışa dönüştüren süreçte “eksen kayması” adı altında büyük bir siyasi muvazene kaybı yaşandı iktidar bünyesinde.
Stratejik derinliklere (daha doğrusu illüzyonlara) dalıp burnunun ucunu göremez hale gelen dinbaz siyaset erbabı, Suriye savaşına angajman ve Ortadoğu’da liderlik hayaliyle atıldığı macerada Selefiliğe hoş görünme uğruna ülkesinin laik dokusunu tahrip eden girişimlere yeltendi. O yüzden Gezi olayları patladı. AKP ve Erdoğan bu patlamayı laik-dindar kutuplaşmasına ilerletmekte tereddüt etmedi. Üstelik Mısır’da İhvancı Cumhurbaşkanı Mursi’ye karşı gerçekleşen darbe sürecinden bile malzeme devşirilerek (Rabia işareti gibi) bu, iç-politikaya tahvil edildi.
İşte 2011’de Tunus’ta, Mısır’da laiklik telkininde bulunularak İhvan’ın tepkisini çeken günlerden bir bakıma İhvan’a teslim olunan günlere böyle geldik.
Peki, şimdi Suriye savaşında bambaşka bir yörüngede belki de sona doğru yol alınırken laikliğin birden hatırlanıp tıpkı yıllar önce olduğu gibi Arap Ortadoğu’sunda tekrar dillere dolanmaya başlanmış olmasını nasıl yorumlamalıyız?
Bunun hayra, hayırlara vesile olabileceğini ummak mümkün mü?..
Hayır’ın “şer”le bir tutulduğu şu mevcut atmosferde böyle bir iyimserliğe kapılmak imkânsız elbette!..
Yine de hanidir ayaklar altında çiğnenmiş, Meclis Başkanı’nca anayasada yer almasın denilmiş laikliğin, şimdi bir siyasi ilke olarak yeniden, adeta günah çıkartırcasına vurgulanıyor oluşunun altını çizmeden de geçmemek gerekir.
Erdoğan’ın sözleri, laikliğe duyulan ihtiyacın artık dinbaz siyaset bünyesinde dahi ne ölçüde yakıcı hissedildiğinin bir işareti olarak da değerlendirilebilir.
Ancak tabii Cumhurbaşkanı bizim okuru şaşırtma arzusuyla cımbızla çektiğimiz yukarıdaki sözlerinin yanı sıra başka ifadeler de kullanmış zikredilen röportajında...
“Biz laikliği, lâdinîlik olarak görmüyoruz, dinsizlik olarak görmüyoruz” da demiş.
“Kişi laik olmaz, devlet laik olur” notunu da düşmüş.
“Ben laik bir devletim, dolayısıyla size gereğini yaparım, vururum, asarım, keserim, böyle bir şey olamaz” diyerek kendince bir dönemin resmi-ideolojik devlet laikliğiyle hesaplaşmayı sürdürmeye meyyal lâflar da etmiş.
Aslında bunlar da yeni değil. Onun 2011’deki “laiklik nutku”nda da söylenmişler.
Ve biz o zaman da şu cezbedici “Kişi laik olmaz, devlet laik olur” sözünün yanlış olduğunu ileri sürmüş ve bu iddiamızı temellendirmiştik.
Görüyoruz ki Sayın Cumhurbaşkanı yanlışında ısrar ediyor.
E, böyle olunca biz de onun yanlışını düzetmekte ısrar etmek durumundayız.
Kişi de laik olur, devlet de…
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın El-Arabiya kanalına verdiği röportajda laikliği yeniden ve “pırıl pırıl parlatarak” gündeme getirdiği konuşmasını değerlendirmeye dün bıraktığımız yerden devam ediyoruz.
Bu konuşmasında Cumhurbaşkanı’nın geçmişte de sıkça kullandığı, “Kişi laik olmaz, devlet laik olur” ifadesini tekrar gündeme getirdiğine değinmiştik. Erdoğan bunu sanırım herkesin bir inanç sahibi olduğu, bu nedenle de (devletle kıyaslandığında) inanç açısından tarafsız olamayacağı noktasından hareketle söylüyor.
Bu, hatalı bir ifadedir. En azından laik sözcüğünün kök anlamı itibarıyla...
Çünkü kök anlama inildiğinde Cumhurbaşkanı’nın söylediğinin aksine “laik” tabirinin herhangi bir tüzel kurum ya da kuruluştan önce kişiye karşılık geldiği görülür.
Yani önce “kişi” laiktir, sonra devlet laik olmuştur.
Yunanca’dan ödünç Latince “laic” sözcüğünün Türkçede karşılığını belirlemekte bir güçlük var, bunu kabul etmek gerekir. O yüzden Cumhurbaşkanı’nın mevzubahis sözlerinde haklılık payı taşıyan bir nokta olarak da belirtmek gerekirse “laik” karşılığı diye kimilerince önerilen eski Türkçe “lâdinî” (din dışı ya da dinsel olmayan) bize doğru anlamı sunan bir sözcük değildir. Bu, uç noktada laiklik demek dinsizlik demekmiş gibi bir okumaya sebep olabilmektedir.
Oysaki laik sözcüğü kök anlamı itibarıyla böyle okumalara imkân vermez. Laik (tıpkı İngilizce karşılığı “layman”de olduğu gibi), “sıradan insan”, “sade vatandaş” ya da “avam”ı işaret eden bir sözcüktür.
Ancak burada anlam kristalleşmesinin, laik sözcüğü karşıtından hareketle değerlendirildiğinde sağlanabileceğini kaydetmek gerekir. Şöyle ki laik, “klerik” yani ruhbanın karşıtıdır.
“Laicus-clericus” ikili karşıtlığı çerçevesinde her iki sözcük, anlamlarını yekdiğerine nispetle kazanır. “Klerik” (ruhban), Hıristiyanlığın itikat özgüllükleri bir yana bırakılarak, genel ve gevşek anlamda kullanıldığında, dini bilen, din bilgini, dinî konular ve meseleler uzmanı olarak tanımlanabilir.
“Klerik”inin karşıtı olarak laik ise dindar olsa da din bilgisi ve birikimi yetersiz, dolayısıyla da din adına konuşma hususunda yetkisiz insanı tanımlayan bir sözcük.
Dolayısıyla ruhbandan olmayan kişiye, dindar olsun ya da olmasın, “laik” deniyor.
Tabii ayrımın ortaya çıktığı zaman-mekânda, dinî bilgi bir anlamda bilginin tamamını oluşturduğu ve okur-yazarlığı da kapsamına aldığı için “klerik-laik” ayrımı, okuryazar-cahil, aydın-halk, “havass-avam” ikiliklerine de karşılık gelmekteydi.
Modern zamanlarda herkesin okur-yazar, meslek sahibi olduğu dönemde belki bu anlam karşıtlıkları aşıldı, ama “laik”in din bilgini olmayanı karşılayan anlamı baki kaldı.
Elbette “klerik” kavramını İslâmî bağlamda, özellikle de Sünni çerçevede kullanmak zor, hatta sakıncalıdır. Yine de yukarıda belirttiğim gibi “gevşek” bir değerlendirmeyle ulemayı İslâm’da “klerik”in karşılığı değilse de “muadil”i (dengi, eşdeğeri) saymak yanlış olmaz. Bu doğrultuda din uleması, “laik” çerçevenin dışında düşünülebilir.
Dolayısıyla ulemadan olmayan insan kümesine de “laik” demek uygundur.
Birkaç cümle ile de devletin laikliğine değinelim: Sürecin Fransa’da doğuş bulduğu malûm. Modern ulus-devlete geçiş Fransa’da saray aristokrasisinin kafasının uçurulmasının yanı sıra kilise aristokrasisinin de belinin kırılmasıyla gerçekleşti.
O yüzden Cumhuriyet Fransa’sının siyasal-hukuksal sistemi, laiklik vurgusunu kaçınılmaz kıldı.
“Monark”ın iktidarının alaşağı edilmesine karşılık gelen cumhuriyet rejiminin “sigorta kutusu”na, ruhbanın iktidarının alaşağı edilmesi anlamına gelen laiklik prensibi yerleştirildi.
Laiklik, yani devlet yönetiminde, kanun düzenlemesinde ve kamu hizmetlerinde “dinî bilgi” ve “din bilgini”nin esamisinin okunmaması ve “laik” halkın siyasal-hukuksal düzenlemede belirleyici olması durumu… Böylece laiklik, kişi katından devlet katına, bir “insanlık hali” olmaktan bir siyasal-hukuksal olgu olma durumuna geldi.
Toparlarsak, devlet laik olduğu gibi, “ehli din” olanlar dışında herkes, dindar olsun olmasın fark etmeksizin laiktir.
Dolayısıyla Cumhurbaşkanı Erdoğan da dini tedristen (imam-hatip) geçmiş olsa bile dinin “müderris”i, âlimi veya herhangi bir makamı olmadığı için, evet o da dindar ama aynı zamanda laik bir kişidir.
Ha, eğer biz bilmiyorsak da kimilerince söylendiği, iddia edildiği gibi artık o aynı zamanda “meşihat (şeyhlik, şeyhülislamlık) makamı”ysa başka tabii!..
O zaman laik değildir.
Tayfun Atay / CUMHURİYET
Hâlihazırda dinbaz-politik bir alacakaranlığa gark olmuş Türkiye’de mucize kabilinden bu sözlerin kime ait olduğunu tahmin etmekte fazlasıyla zorlanabilirsiniz!..
Belki kulaklarınıza inanamayacak ya da rüyada olduğunuzu sanacaksınız, ama bu sözleri El-Arabiya kanalına verdiği röportajda Cumhurbaşkanı Erdoğan telaffuz ediyor.
Tıpkı beş buçuk yıl önce, 2011 Eylül’ünde Mısır ve Tunus ziyaretinde yaptığı konuşmalarda telaffuz etmiş olduğu gibi...
O yıllarda dünyada “seküler İslâm” örneği olarak parmakla gösterilen Türkiye’nin Müslüman başbakanı sıfatıyla Ortadoğu-İslâm coğrafyasında laiklik nasihatinde bulunarak dolaşmaktaydı Erdoğan...
Ve o zaman Türkiye’nin dindarmuhafazakâr başbakanının bu laiklik söyleminden en çok rahatsız olup onu şiddetle kınayanlar kimdi dersiniz?
Söz konusu ülkelerde İslâmcılık patentini elinde bulunduran Müslüman Kardeşler örgütü, yani “İhvanü’l- Müslümin” veya kısaca İhvan...
Hani 2013 Haziran’ında Gezi’de yaşananlarla titreşimli olarak Erdoğan’ın büyük bir şevkle eline doladığı Rabia işaretinin kitlesel çıkış noktası, kaynağı olan İhvan!..
Evet, sadece birkaç yıl içinde bir dönüşüm yaşandı ve Arap Ortadoğu’suna laiklik satmak üzere çıkılan yollardan bol miktarda İhvancılık, daha genel anlamda Selefilik yüklenilerek geri dönüldü.
Neden böyle oldu? Çünkü yine 2011’den başlayarak Arap Baharı’nı Suriye girdabında tam bir karakışa dönüştüren süreçte “eksen kayması” adı altında büyük bir siyasi muvazene kaybı yaşandı iktidar bünyesinde.
Stratejik derinliklere (daha doğrusu illüzyonlara) dalıp burnunun ucunu göremez hale gelen dinbaz siyaset erbabı, Suriye savaşına angajman ve Ortadoğu’da liderlik hayaliyle atıldığı macerada Selefiliğe hoş görünme uğruna ülkesinin laik dokusunu tahrip eden girişimlere yeltendi. O yüzden Gezi olayları patladı. AKP ve Erdoğan bu patlamayı laik-dindar kutuplaşmasına ilerletmekte tereddüt etmedi. Üstelik Mısır’da İhvancı Cumhurbaşkanı Mursi’ye karşı gerçekleşen darbe sürecinden bile malzeme devşirilerek (Rabia işareti gibi) bu, iç-politikaya tahvil edildi.
İşte 2011’de Tunus’ta, Mısır’da laiklik telkininde bulunularak İhvan’ın tepkisini çeken günlerden bir bakıma İhvan’a teslim olunan günlere böyle geldik.
Peki, şimdi Suriye savaşında bambaşka bir yörüngede belki de sona doğru yol alınırken laikliğin birden hatırlanıp tıpkı yıllar önce olduğu gibi Arap Ortadoğu’sunda tekrar dillere dolanmaya başlanmış olmasını nasıl yorumlamalıyız?
Bunun hayra, hayırlara vesile olabileceğini ummak mümkün mü?..
Hayır’ın “şer”le bir tutulduğu şu mevcut atmosferde böyle bir iyimserliğe kapılmak imkânsız elbette!..
Yine de hanidir ayaklar altında çiğnenmiş, Meclis Başkanı’nca anayasada yer almasın denilmiş laikliğin, şimdi bir siyasi ilke olarak yeniden, adeta günah çıkartırcasına vurgulanıyor oluşunun altını çizmeden de geçmemek gerekir.
Erdoğan’ın sözleri, laikliğe duyulan ihtiyacın artık dinbaz siyaset bünyesinde dahi ne ölçüde yakıcı hissedildiğinin bir işareti olarak da değerlendirilebilir.
Ancak tabii Cumhurbaşkanı bizim okuru şaşırtma arzusuyla cımbızla çektiğimiz yukarıdaki sözlerinin yanı sıra başka ifadeler de kullanmış zikredilen röportajında...
“Biz laikliği, lâdinîlik olarak görmüyoruz, dinsizlik olarak görmüyoruz” da demiş.
“Kişi laik olmaz, devlet laik olur” notunu da düşmüş.
“Ben laik bir devletim, dolayısıyla size gereğini yaparım, vururum, asarım, keserim, böyle bir şey olamaz” diyerek kendince bir dönemin resmi-ideolojik devlet laikliğiyle hesaplaşmayı sürdürmeye meyyal lâflar da etmiş.
Aslında bunlar da yeni değil. Onun 2011’deki “laiklik nutku”nda da söylenmişler.
Ve biz o zaman da şu cezbedici “Kişi laik olmaz, devlet laik olur” sözünün yanlış olduğunu ileri sürmüş ve bu iddiamızı temellendirmiştik.
Görüyoruz ki Sayın Cumhurbaşkanı yanlışında ısrar ediyor.
E, böyle olunca biz de onun yanlışını düzetmekte ısrar etmek durumundayız.
Kişi de laik olur, devlet de…
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın El-Arabiya kanalına verdiği röportajda laikliği yeniden ve “pırıl pırıl parlatarak” gündeme getirdiği konuşmasını değerlendirmeye dün bıraktığımız yerden devam ediyoruz.
Bu konuşmasında Cumhurbaşkanı’nın geçmişte de sıkça kullandığı, “Kişi laik olmaz, devlet laik olur” ifadesini tekrar gündeme getirdiğine değinmiştik. Erdoğan bunu sanırım herkesin bir inanç sahibi olduğu, bu nedenle de (devletle kıyaslandığında) inanç açısından tarafsız olamayacağı noktasından hareketle söylüyor.
Bu, hatalı bir ifadedir. En azından laik sözcüğünün kök anlamı itibarıyla...
Çünkü kök anlama inildiğinde Cumhurbaşkanı’nın söylediğinin aksine “laik” tabirinin herhangi bir tüzel kurum ya da kuruluştan önce kişiye karşılık geldiği görülür.
Yani önce “kişi” laiktir, sonra devlet laik olmuştur.
Yunanca’dan ödünç Latince “laic” sözcüğünün Türkçede karşılığını belirlemekte bir güçlük var, bunu kabul etmek gerekir. O yüzden Cumhurbaşkanı’nın mevzubahis sözlerinde haklılık payı taşıyan bir nokta olarak da belirtmek gerekirse “laik” karşılığı diye kimilerince önerilen eski Türkçe “lâdinî” (din dışı ya da dinsel olmayan) bize doğru anlamı sunan bir sözcük değildir. Bu, uç noktada laiklik demek dinsizlik demekmiş gibi bir okumaya sebep olabilmektedir.
Oysaki laik sözcüğü kök anlamı itibarıyla böyle okumalara imkân vermez. Laik (tıpkı İngilizce karşılığı “layman”de olduğu gibi), “sıradan insan”, “sade vatandaş” ya da “avam”ı işaret eden bir sözcüktür.
Ancak burada anlam kristalleşmesinin, laik sözcüğü karşıtından hareketle değerlendirildiğinde sağlanabileceğini kaydetmek gerekir. Şöyle ki laik, “klerik” yani ruhbanın karşıtıdır.
“Laicus-clericus” ikili karşıtlığı çerçevesinde her iki sözcük, anlamlarını yekdiğerine nispetle kazanır. “Klerik” (ruhban), Hıristiyanlığın itikat özgüllükleri bir yana bırakılarak, genel ve gevşek anlamda kullanıldığında, dini bilen, din bilgini, dinî konular ve meseleler uzmanı olarak tanımlanabilir.
“Klerik”inin karşıtı olarak laik ise dindar olsa da din bilgisi ve birikimi yetersiz, dolayısıyla da din adına konuşma hususunda yetkisiz insanı tanımlayan bir sözcük.
Dolayısıyla ruhbandan olmayan kişiye, dindar olsun ya da olmasın, “laik” deniyor.
Tabii ayrımın ortaya çıktığı zaman-mekânda, dinî bilgi bir anlamda bilginin tamamını oluşturduğu ve okur-yazarlığı da kapsamına aldığı için “klerik-laik” ayrımı, okuryazar-cahil, aydın-halk, “havass-avam” ikiliklerine de karşılık gelmekteydi.
Modern zamanlarda herkesin okur-yazar, meslek sahibi olduğu dönemde belki bu anlam karşıtlıkları aşıldı, ama “laik”in din bilgini olmayanı karşılayan anlamı baki kaldı.
Elbette “klerik” kavramını İslâmî bağlamda, özellikle de Sünni çerçevede kullanmak zor, hatta sakıncalıdır. Yine de yukarıda belirttiğim gibi “gevşek” bir değerlendirmeyle ulemayı İslâm’da “klerik”in karşılığı değilse de “muadil”i (dengi, eşdeğeri) saymak yanlış olmaz. Bu doğrultuda din uleması, “laik” çerçevenin dışında düşünülebilir.
Dolayısıyla ulemadan olmayan insan kümesine de “laik” demek uygundur.
Birkaç cümle ile de devletin laikliğine değinelim: Sürecin Fransa’da doğuş bulduğu malûm. Modern ulus-devlete geçiş Fransa’da saray aristokrasisinin kafasının uçurulmasının yanı sıra kilise aristokrasisinin de belinin kırılmasıyla gerçekleşti.
O yüzden Cumhuriyet Fransa’sının siyasal-hukuksal sistemi, laiklik vurgusunu kaçınılmaz kıldı.
“Monark”ın iktidarının alaşağı edilmesine karşılık gelen cumhuriyet rejiminin “sigorta kutusu”na, ruhbanın iktidarının alaşağı edilmesi anlamına gelen laiklik prensibi yerleştirildi.
Laiklik, yani devlet yönetiminde, kanun düzenlemesinde ve kamu hizmetlerinde “dinî bilgi” ve “din bilgini”nin esamisinin okunmaması ve “laik” halkın siyasal-hukuksal düzenlemede belirleyici olması durumu… Böylece laiklik, kişi katından devlet katına, bir “insanlık hali” olmaktan bir siyasal-hukuksal olgu olma durumuna geldi.
Toparlarsak, devlet laik olduğu gibi, “ehli din” olanlar dışında herkes, dindar olsun olmasın fark etmeksizin laiktir.
Dolayısıyla Cumhurbaşkanı Erdoğan da dini tedristen (imam-hatip) geçmiş olsa bile dinin “müderris”i, âlimi veya herhangi bir makamı olmadığı için, evet o da dindar ama aynı zamanda laik bir kişidir.
Ha, eğer biz bilmiyorsak da kimilerince söylendiği, iddia edildiği gibi artık o aynı zamanda “meşihat (şeyhlik, şeyhülislamlık) makamı”ysa başka tabii!..
O zaman laik değildir.
Tayfun Atay / CUMHURİYET
