Bu başlığı okuyanın, gülmenin de mi kuramı olurmuş, türünden itiraz
yollu bir soru aklına gelir herhalde. Olmasına olur da, burada öyle bir
kuramı sergilemeye ya da özetlemeye niyetlenmiyoruz. Belki, öyle
adlandırılabilecek bir düşünceler toplamına giriş niteliğindeki bazı
değinmelerde bulunmuş olacağız.
Nereden çıktı ya da neden gerekti sorusu ise anlamsız görünmüyor. Dolayısıyla, bir açıklama gereği ortada.
Ne zamandır içeride dışarıda, ülkede dünyada, türlü türlü insanların,
özellikle de siyasetle uğraşanların ve ülkeleri yönetenlerin
fotoğraflarını, daha doğrusu, hareketli hareketsiz görüntülerini
gördükçe, oralardaki çehrelerin gülüp gülmediklerine, gülenlerin nasıl
bir izlenim bıraktıklarına takılıyordum. Şöyle bir durumu fark ettim:
Kimi insanlar, ya hiç gülmüyorlar ya da, güldüklerinde, o gülüşlerin çok
zorlama olduğu, büyük bir güçlükle, sanki acı çekiyormuşçasına gülmeye
çabaladıkları anlaşılıyor. Evet, sözcüğü rasgele kullanmadım, açıkça
anlaşılıyor; anlamamak neredeyse imkânsız oluyor.
Öte yandan, bu durumu içerisi ve dışarısı, ülke içindekiler ve
dışındakiler, yerliler ve yabancılar arasında karşılaştırmaya
çalıştığımda, siyaset sahnesinde modalaştırdıkları deyişle “yerli ve
milli” olanlarda belirgin bir üstünlük olduğu söylenebiliyor. Üstünlük
dediğim, bizimkilerde durum çok daha açık biçimde görülebiliyor.
Gülmekte zorlananların oranı daha çok. Bu zorlanma sözcüğü yeterli
değil, başka anlatımlar bulmak gerek: Gülmeleri gerektiği kendilerine
öğretildiği, sempati yaratmak amacıyla ara sıra da olsa gülüyor
görüntüsü vermelerinin şart olduğu belletildiği için öyle yapıyorlar.
Nasıl yapıyorlar peki? Bunun gülmekle ilgisini kurmak, özellikle bazı
kişiler söz konusu olduğunda, mümkün görünmüyor. Gülüyorlar mı yoksa
hiç beceremedikleri, daha da kötüsü, hiç istemedikleri bir şeyi yaparken
acı çektikleri görüntüsü mü veriyorlar, belirsiz. Kimileriyse, hem halk
arasında hem edebi metinlerde çokça rastlanan bir benzetmeye uygun
düşüyorlar, “sırtlan gülüşlü” bir çehre sergiliyorlar; gülümseyen,
sevimli, cana yakın bir yüz değil, basbayağı ürkütücü, itici bir görüntü
ortaya çıkıyor.
Böyleleri için, gerçekten yaşıyorlar mı acaba, sorusu aklıma
takılıyor hep. Şu nedenle: Büyük şairimizin o pek kısa, çok da güzel
şiirini hatırlıyorum; hani, Aragon’un da ölümünden 3 gün sonra
kendisinden onun için yazmasını istedikleri satırları yazarken dile
getirdiği “şu dört dizenin bir kehanet olmaktan çıktığını anlayacak
kadar vakit bırakın bana” sözleriyle itiraz etmesine yol açan şiiri:
“Paydos…” –diyecek bize bir gün tabiat anamız,-
“gülmek, ağlamak bitti çocuğum…”
Ve tekrar uçsuz bucaksız başlayacak:
görmeyen, konuşmayan, düşünmeyen hayat…
Yazıyla ve sözle ne çok tekrarlamışımdır bu olağanüstü güzellikteki dizeleri…
Nâzım’ın eşsiz bir bilgelikle “gülmek, ağlamak” olarak özetlediği
hayatın en az yarısından uzak olduklarını düşünebiliriz o adamların; şu
son sözcüğü cinsiyetten arınmış olarak değil, tam tersine, eril
anlamıyla ve bilerek kullanıyorum, çünkü seçtiğimiz
siyasetçiler/yöneticiler örnekleminde zaten sayıları ihmal edilecek
kadar az olan kadınlar için durumun farklı olduğunu söylemek zorundayız.
Bu arada, bizdeki gülme özürlülerin ezici çoğunluğunu oluşturan
erkeklerin bir dezavantajlarını da belirterek kendilerine haksızlık
etmekten kaçınmalıyız: Hemen her zaman etkisi, kimileyin de apaçık
baskısı altında oldukları dinsel inançları ve kültürel belirlenimleri,
onları gülmekten alıkoyar. Gülmek, hele uluorta, herkesin içinde
yapılması yasaklanmış; üstelik, o çok yaygın ve çirkin deyişteki
lanetleyici kınama ile söylenirse “karı gibi” görünmelerine yol açan, bu
yüzden kendi üstün cinsleri açısından utanılacak bir davranıştır.
Buraya kadar değindiklerimizi, az önce olur mu olmaz mı diyerek kuşku
belirttiğimiz gülme kuramı üzerinde ciddi ciddi kafa yormuş bir
filozofun söyledikleriyle birlikte düşünürsek, biraz ilerleyebiliriz.
Sözünü edeceğim, geçen yüzyılın sezgici Fransız filozofu Henri Bergson.
Biraz lafı dağıtmak pahasına, böyle deyince, bundan elli küsur yıl
önceki, nasıl olup da ilimizdeki milliyetçi öğretmenler sendikası şube
başkanı olduğuna akıl erdirmekte güçlük çektiğimiz Felsefe
öğretmenimizin, tuhaf bir telaffuzla ve ağzını doldura doldura
“entüvisyonist Bergson” deyişini hatırlamadan edemiyorum.
Her neyse, devam edelim.
Ömrü 19. ve 20. yüzyıllar arasında eşit olarak bölünmüş olmakla
birlikte, asıl yapıp ettiklerinin gerçekleşmesi bakımından yirminci
yüzyıla yazdığımız Bergson’un idealist bir filozof olduğu biliniyor.
Bilimsel kavramlarla düşünme, dolayısıyla bilimlere güvenme yanlısı
olmayan bir eğilimi var. Onun bu eğiliminin “tekbencilik” boyutuna
ulaştığı da bulunabilir ilgili kaynaklarda.
Bütün bunlar bir yana, bu idealist düşünürün gülme ve gülüncün anlamı
üzerine yazdıklarından yararlandığımı söylemeliyim. Bergson gülmenin ve
gülünçlüğün nerede araştırılması gerektiğine ilişkin üç saptamada
bulunuyor.
Birincisi, sadece gerçek anlamda insani olan şeyler için gülünçlükten
söz edilebilir, diyor ve ekliyor: Bir manzara güzel, görkemli, silik ya
da çirkin olabilir, fakat asla gülünç olamaz. Bir hayvana gülünebilir
ama bu onda insani bir tavır ya da ifade yakaladığımız içindir. Bir
şapkaya gülünebilir gülünmesine de bu durumda alaya aldığımız şey bir
keçe ya da hasır parçası değil insanların ona verdiği biçimdir.
İkinci nokta, genellikle gülmeye eşlik eden duygusuzluk durumudur.
Gülünç şeyler sarsıcı etkilerini ancak tümüyle dingin ve durgun bir ruh
düzlemi üzerinde gösterebilir. Gülüncün en doğal ortamı kayıtsızlıktır
ve gülmenin en büyük düşmanı duygulardır. Filozofumuz burada birkaç
örnek olarak acıma ve şefkat duygularından söz ediyor, ama biz bunlara
kaygı ve korkuyu da ekleyebiliriz: Derin bir kaygı ve korku içindeki
insanın gülmesi, gülüşünde bir rahatlık ve doğallık bulunması kolay
kolay beklenemez.
Filozofumuz, gülüncün etkisini tam olarak göstermesi, dolayısıyla
gülmenin gerçekleşmesi için kalbin bir anlığına duygusuzlaşması
gerektiğini belirttikten sonra, gülünç saf akla hitap eder diyor ve
devam ediyor: Yalnız, bu akıl başka akıllarla ilişki içinde olmalıdır.
Dikkat çekilmesi gereken üçüncü nokta budur. Eğer yalnız ve öteki
insanlardan yalıtılmış hissediyorsanız, gülünç olandan keyif almanız
mümkün değildir. Buradan sürdürerek ekleyebiliriz: Keyif almak bir yana,
gülünç olanı fark etmeniz bile çok güçtür.
Bir de, şu saptamanın konu üzerinde düşünürken, yol gösterici ve
oldukça açıklayıcı olduğunu sanıyorum: Gülünç, hemen, olabildiğince kısa
sürede düzeltilmeyi, iyileştirilmeyi bekleyen bireysel ya da ortaklaşa
bir kusuru ortaya koyar, gösterir. Gülme ise bu düzeltme ya da
iyileştirmenin tam da kendisidir bir bakıma. Başka bir anlatımla, gülme,
insanlar ve olaylardaki özel bir dalgınlığı, atlamayı, gözden kaçırmayı
öne çıkartan ve cezalandıran bir toplumsal jesttir. Dolayısıyla,
düzeltilmesi, iyileştirilmesi gereken eksiklik ve yetersizliklere yol
açanlar, onlarla ilgili birinci derece sorumluluk taşıyanlar açısından,
ne başkalarının gülmesi kolay kolay hoşgörülebilir bir davranıştır, ne
de bu tür insanların kendileri gülmeyi başarabilirler. Böyleleri, şu ya
da bu nedenle, çoğu kez de ister istemez ve insancıl görünmek için
gülmeye kalktıklarında, yazının başında aklıma takıldığını söylediğim
hiç inandırıcı olmayan, tuhaf, zoraki gülüşler ortaya çıkar.
“Türkiye’nin patronları, AKP’nin ağırlıklı bazı isimleri, Almanya
ve ABD ve her zamanki gibi daha sessiz bir biçimde İngiltere,
Erdoğan’ın dansına son vermek istiyorlar. Ya bir yere sabitleyecekler ya
da ve daha güçlü olasılık müziği kesecekler.”
Bu satırları, Kemal Okuyan’ın 29 Kasım günü burada yayımlanan son
derece aydınlatıcı, ama bugünkü konumuzla ilgisiz görünen yazısından
aktardım. Şimdi bu cümleyi gülme kuramından çok kısaca söz ettiğimiz
filozofun şu örneği ile birlikte okuyalım:
“(…) mesafe alıp tarafsız bir seyirci gözüyle bakın hayata: Pek
çok dram güldürüye dönüşecektir. Dans edilen bir salonda müziğin sesine
kulaklarımızı tıkamamız yeterlidir: Dans edenler bir anda gülünç
görünürler.”
Gerçekten de, herhangi bir mekânı doldurmuş insanlar ister vals türü
klasik bir dans ister rock dansı yapıyor olsunlar, eşlik eden hoş ezgili
ya da gümbür gümbür müziğin birden susturulduğunu düşünün, ne gülünç
bir sahne ortaya çıkar ama!
“Ya memleketin hali?
Ağlamak gerekirken gülersek, ayıp etmiş olmaz
mıyız?” muhtemel sorusu ortaya atılacak olursa, yukarıda aktardık, onu
da Nâzım soyutlamış hayatı anlatırken, hem de ta 1945-46’da ve
hapishanede: Gülmek ve ağlamak bittiğinde hayat da bitmiş demektir.
Mesut Odman / SOL 
Elinde gazeteyle dalıyor içeriye: “Bugün 3 Aralık, Engelliler Günün
kutlu mu olsun desem, bugünde bol bol ağlar mısın desem…” “Dur, dur
bakalım,” diye kesiyorum, “neler saçmalıyorsun. Bu önemli konuda dalga
geçmene izin veremem hem!” “Hayır, çok ciddiyim!” “Sanırım ‘elinde,
ayağında, özürlü bir durum falan yok da başka önemli bir yerinde var
sorun’, bunu mu demek istiyorsun?” “Eh…” diyor yalnızca. “E, söyle o
zaman!” diyorum. Konuşmuyor da, parmağını şakağına bastırarak gösteriyor. “Haa, anladım, beynimde
diyorsun sakatlık, aklım iyi çalışmıyor?…” Bana takılmayı sürdürüyor
alayımsı: “Yaa nasıl bildin, aferin sana babacık…” “Peki,
sinirlenmeyeceğim, evet sakin sakin soracağım: nerden ve neden bu
yargıya vardın?” Yanıtlamıyor, gazeteyi bana uzatıyor, güle oynaya
dönüyor odasına. Gitmeyeceğim arkasından, sormayacağım da. O, günü gelir
söyler nasıl olsa… 
